Covid-19. Stori un pentref

Pan ddaeth un o bentrefwyr diweddara Y Felinheli i’r byd, doedd ei gymuned newydd ddim yn cael mynd yn agos ato i’w groesawu drwy fagu a dotio.

Fe laniodd Tadhg i fyd dan glo ar Ebrill 7 cyn gwneud y daith dair milltir o Ysbyty Gwynedd, Bangor, i ymuno â’i bentref newydd.

Fel rhieni eraill ar draws Cymru gafodd fabis yn ystod y cyfnod, roedd yn brofiad gwahanol i Elgan ac Orla Roberts.

“Doeddwn i ddim yn cael mynd i mewn i’r ysbyty tan oedd y wraig yn dechrau’r enedigaeth,” meddai Elgan. “Ro’n i yn y car park tu allan ar ôl mynd a hi at y drws, tan oedd hi mewn official labour.

“Roedd y staff i gyd efo’i masg, dim ond un person i mewn ar y tro a doedd y doctor ddim yn dod mewn i’r stafell - roeddan nhw’n siarad drwy’r drws efo’r midwife felly roedd rhywun yn colli’r teimlad personol fel efo’r genedigaethau eraill 'da ni di bod drwyddyn nhw.

“Hefyd, roedd Orla efo 'chydig bach o dymheredd felly roedd nhw’n trin hi fel Covid patient, gath hi test – roedd hi’n iawn – ond roedd hi wedi gorfod mynd i’r Covid ward.

“Roedd rhaid i ni wisgo masg drwy’r adeg, a’r midwife mewn PPE llawn.”

Fe laniodd y bachgen yn ddiogel, ond gan fod ansicrwydd ar y pryd ynghylch risg y feirws i fabis newydd roedd yn gyfnod pryderus.

Roedd y cyfnod clo hefyd yn creu anawsterau unwaith roedd y babi newydd gartref gyda’i chwiorydd, Blathmaid a Meabh.

“Doedd neb yn gallu dod draw,” meddai Elgan. “Ddaru ffrindiau sy’n bwy yn y pentref ddod lawr a sefyll allan yn y ffordd a ni yn yr ardd i ddweud helo, ond roedd o’n anodd i’r teulu achos fydda rhaid iddyn nhw drafaelio.

“Ddaeth Mam a Dad ddim draw - maen nhw’n byw ochrau Rhuthun a Mam yn shieldio felly tro cynta’ iddyn nhw weld Tadhg yn iawn wyneb yn wyneb oedd ar ôl i’r shielding orffen mis Awst.

Roedd yn anoddach byth i Orla, gwraig Elgan, gan fod ei theulu hi draw yng ngorllewin Iwerddon.

Ond roedd manteision i’r cyfnod clo hefyd. Gydag Elgan ar ffyrlo fe gafodd ddau fis i ddod i adnabod aelod newydd y teulu – a cheisio bod yn athro i’r ddwy chwaer fawr.

“Roedd y tywydd yn ffantastig, ac roedd yn wych i ni gael babi newydd a medru bod allan yn yr ardd ac roedd y plant yn gallu chwarae. Roedd o yn gyfnod neis.

“Pan neshi fynd yn ôl i' ngwaith roedd hi bach yn anoddach ar y wraig yn trio rhoi addysg i’r plant ac efo babi newydd.”

Mae wedi bod yn gyfnod o newid mewn sawl ffordd i Elgan a’i deulu, a’r teimladau’n gymysg am y misoedd nesaf.

Y Dyfodol

Oherwydd ansicrwydd gwaith yn sgil Covid-19 fe benderfynodd adael ei swydd gyda’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol a chael hyd i swydd newydd. Ychydig fisoedd ar ôl iddo fo ddechrau fe fydd Orla yn mynd yn ôl i’w gwaith fel nyrs.

“Mae Orla bach yn bryderus o ran beth fydd ei swydd ar ôl mynd yn ôl, ond o leia’ mae hi’n gwybod bod ganddi swydd,” meddai Elgan.

“Dwi’n mynd i ddechrau’r swydd newydd sy’n eithaf exciting ond eithaf rhyfedd hefyd dechrau swydd newydd heb office i fynd iddo. Fydda i ddim yn eistedd drws nesa' i rywun i ddallt y dalltings, dim ond skype call bob hyn a hyn – ond gawn ni weld sut mae’n mynd.

“Dwi’n gobeithio ceith y plant aros yn yr ysgol, ond os oes lockdown arall y gaeaf yma dwi’n poeni bach am Mam a Dad, eu bod nhw am gael gaeaf adra ella yn shieldio. Mae o bach yn anodd byw yn bellach i ffwrdd - anodd cynnig help.

"Mae pobl yn gallu teimlo’n isolated yn y gaeaf ac mae am gael mwy o effaith ar sut mae rhywun yn teimlo ac iechyd meddwl a ballu. Un peth ydi shieldio yn yr haf pan mae'n braf ond fydd hi'n anoddach yn y gaeaf.”

Pan glywodd Charlotte Makanga bod feirws newydd yn dechrau ymledu yn y dwyrain pell, roedd hi'n gwybod y byddai rhaid paratoi yn ei gweithle ond doedd hi ddim yn poeni’n ormodol.

Fel rhan o adran atal heintiau Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, roedd wedi gweld sefyllfaoedd tebyg yn mynd a dod o’r blaen.

“Dwi wedi arfer gweld infections gwahanol yn dod trwy’r ysbyty, a ro’n i’n meddwl ‘ok mae byg arall yn mynd ymlaen fydd o’n fine, wnawn ni drin o fel pob un arall,” meddai Charlotte, sy'n fferyllydd ymgynghorol ac yn gweithio yn Ysbyty Gwynedd.

“Roeddach chdi’n clywed am y peth yn digwydd yn China a roeddach chdi’n meddwl ‘neith o ddod ata ni, ac fel bob dim, gawn ni un case’. Efo Ebola, gafo ni neb.”

Wrth i’r sefyllfa ddatblygu, a difrifoldeb y sefyllfa ddod yn amlwg, fe drodd yn ras yn erbyn y cloc.

Mae fferyllwyr yn hyfforddi am flynyddoedd i wybod pa feddyginiaeth sy’n debygol o wella cleifion - ond gyda feirws mor newydd roedd pawb yn y niwl.

Felly fel ei chydweithwyr ym Mangor ac ar draws y byd dechreuodd geisio dysgu’n gyflym cyn i’r feirws gyrraedd ei hardal gan weithio oriau hir, weithiau saith diwrnod yr wythnos.

“Doeddan ni erioed wedi trin neb efo Covid o’r blaen ac roeddan ni’n dysgu lot.

“Yn y byd pharmacy roedda ni’n mynd i sessions gyda’r nos ac mae ganddon ni network da o fferyllwyr yn yr Eidal ac yn China ac roeddan nhw’n rhannu lot o wybodaeth ac yn dysgu lot gan ein gilydd.

"Mae gen i Whatsapp Group efo bob un antimicrobial pharmacist ym Mhrydain felly 'da ni’n rhannu pethau efo’n gilydd, yn dweud ‘da ni di gweld hwn’, neu ‘da ni wedi rhedeg allan o’r antibiotic yma, well i chi newid.’

“Roedd o'n full on, ond neshi trainio i fod yn pharmacist, neshi trainio mewn infectious diseases ac os dw i methu gwneud y swydd rŵan pryd arall gai wneud o? Mae’n bwysig. Dw i'n dod o’r ardal, mae teulu fi o fan yma, a dwi eisiau gwneud yn siŵr bod bob un patient sy’n dod drwy’r drws yn cael y driniaeth gorau ‘da ni’n gallu rhoi iddyn nhw.”

Gyda phawb yn gweddïo am unrhyw newydd da, roedd pwysau hefyd i roi meddyginiaeth oedd wedi rhoi llygedyn o obaith ar draws y byd.

Fe gafodd hydroxychloroquine sylw yn dilyn astudiaethau addawol yn Ffrainc ac roedd Arlywydd yr Unol Daleithiau Donald Trump hefyd yn canu ei glodydd. Roedd meddygon yn awyddus i roi cynnig arno i geisio achub cleifion.

“Roedd papurau yn dod allan o Ffrainc – ond papurau bach efo studies bach heb lot o gleifion, a ti’n gorfod defnyddio dy ‘pharmacy hat’ a dweud ‘always go for good evidence’ a wnaethon ni benderfynu bod ni am sticio efo’r trial.

“Ti’m yn gwybod os ti’n gwneud y peth iawn, os ti’n gwneud cam efo’n cleifion ni – ond roeddan ni’n iawn yn y diwedd.”

Tra roedd hyn i gyd yn mynd ymlaen, roedd Charlotte hefyd yn ceisio magu dau o blant gyda’i gŵr Alex, sy’n wreiddiol o Malawi, ac yn gweithio yn Ysbyty Glan Clwyd.

Heb nain a thaid i fedru gwarchod oherwydd y cyfyngiadau, roedd yn rhaid i’r plant fynd i Ysgol Felinheli i gael eu gwarchod drwy’r cyfnod clo.

Euogrwydd mam

Meddai Charlotte, sydd hefyd yn arweinydd y mudiad Brownies yn Y Felinheli: “Reit yn y dechra' neshi benderfynu do’n i ddim am fynd ar social media a chymryd rhan mewn grwpiau achos ro’n i’n teimlo’n euog dros fy mhlant os dwi’n onast. O ni’n rili yn, a ro’n i’n methu nhw.

“Roedd yr athrawon yn brilliant a’r ysgol yn wych... felly roedda nhw’n fine ond ro’n i’n teimlo’n euog. Achos hyd yn oed pan oedda ni gyd mewn cyfnod clo roedd pobl yn gallu mynd ar eu beics efo’u plant ac ati, dim mod i’n teimlo ‘tydi hyn ddim yn deg’ achos dyma ydi’n swydd i a dyna pam dwi’n cael fy nhalu – ond ro'n i'n teimlo’n euog ac yn poeni amdanyn nhw trwy’r adeg.

"Dwi mor falch bod pawb yn ôl yn ysgol efo’u ffrindiau rŵan.

“A dyna be' sy’n poeni fi mwy na dim byd. Os dyda ni ddim yn dilyn be' 'da ni fod i wneud a 'da ni gyd nôl dan glo fydda i nôl i’r sefyllfa yna.

Fel gweddill plant Cymru, bydd haf hir 2020 yn aros yng nghof disgyblion Ysgol y Felinheli am amser maith.

Cau’r ysgol ar fyr rybudd, methu gweld ei gilydd am fisoedd lawer, dysgu o gartref dros y we – a glynu at reolau Covid-19 unwaith agorodd yr ysgol ei drysau.

Ond os bydd y disgyblion yn adrodd hanesion y cyfnod clo i’w wyrion ac wyresau ymhen degawdau lawer, fydd y straeon ddim i gyd yn negyddol yn ôl un o’u hathrawon.

Er mwyn ceisio atal yr haint rhag ymledu, ar Fawrth 18 cyhoeddodd Gweinidog Addysg Llywodraeth Cymru Kirsty Williams y byddai ysgolion Cymru yn cau ymhen deuddydd.

“Roedd rhaid i bethau ddigwydd yn sydyn,” meddai Sioned Jones, dirprwy bennaeth Ysgol y Felinheli.

“Roedd rhaid i ni drefnu pecynnau gwaith i’r plant ‘ma fynd adra, ond dim syniad am faint roedden nhw am fod adra.

“Be’ oedd yn bwysig i ni, achos ein bod ni’n rhieni hefyd, oedd peidio rhoi gormod o straen ar y rhieni, a dim gormod o straen ar y plant – ond roedd rhaid cael tasgau heriol neu doedden nhw ddim yn mynd i ddysgu dim. Roedd lot o’r rhieni yn gweithio felly roedd yn anodd cadw’r ddysgl yn wastad.”

Yn fam i ddau fab oed cynradd ei hun, am y tri mis nesaf roedd hi’n treulio hanner yr wythnos yn yr ysgol yn edrych ar ôl plant gweithwyr allweddol, a’r hanner arall yn gweithio o gartref a bod yn athrawes i’w phlant ei hun.

“Roedd trio gwneud hynna adra yn fwy o sialens na dim byd, felly roedd yn braf gwybod safbwynt rhiant,” meddai.

“Ro'n i’n casáu cael cyfarfodydd dros y we ar Teams neu Zoom. Trio gwneud hwnna adra, efo dy blant o gwmpas a’r ci yn cyfarth, ond dwi’n meddwl bod hwnnw'r un peth i bawb.”

Gyda’r disgyblion yn ôl yn yr ysgol ers dechrau mis Medi, mae hi’n dweud ei bod yn gweld rhai pethau wedi newid:

“Mae’n neis cael pawb yn ôl, gweld y plant efo’i gilydd a’u clywed nhw’n chwarae ar yr iard.

“Un peth dwi wedi sylwi, a’r staff yma i gyd wedi sylwi hefyd, ydi iaith y plant o deuluoedd di-Gymraeg sydd wedi bod adra. Dwi’n clywed lot mwy o Saesneg ar lawr y dosbarth ers i ni ddod yn ôl, lot mwy – tydi nhw heb gael yr ymarfer, ac wedyn mae plant eraill yn troi i’r Saesneg.”

Ond tydi hi ddim yn credu bod y cyfnod clo wedi bod yn negyddol i bawb.

“Dwi’n meddwl bod lot o blant wedi cael gwerth bod adra efo’u rhieni,” meddai. “Dwi’m yn dweud pawb – ‘da ni’n tueddu i feddwl yn amlwg am rai sy’n diodde’ a ‘da ni’n poeni am lot o blant oedd adra ac yn hapusach yn yr ysgol, ond mae yna blant sydd wedi cael sylw un i un - bob dydd efallai – gan mam a dad.

“Mae’n amhosib rhoi’r sylw hynny mewn dosbarth o 30. Felly dwi’n meddwl bod o wedi bod yn llesol iddyn nhw gael y berthynas yna efo’u rhieni - dwi’m  yn meddwl ein bod ni’n gorfod bod yn negyddol amdano i gyd, bod y plant wedi cael cam o fod adra’ – tydi o ddim mor ddu â hynny.”