Hedd Wyn: Y cyfle olaf
Ras bardd yn erbyn amser i wireddu ei freuddwyd fawr
cyn i'r Rhyfel Byd Cyntaf ddod â'i fywyd i ben
Ar 31 Gorffennaf 2017 mae hi'n 100 mlynedd ers i'r bardd Hedd Wyn gael ei ladd yn y Rhyfel Byd Cyntaf.
Dyn cyffredin o Drawsfynydd oedd Hedd Wyn wnaeth gyflawni rhywbeth anghyffredin.
Enillodd Gadair yr Eisteddfod Genedlaethol dros fis ar ôl cael ei ladd ar ddiwrnod cyntaf Brwydr Passchendaele.
Dyma stori ras Hedd Wyn i wireddu ei uchelgais wrth i amser lithro rhwng ei fysedd.
Brwydr Cefn Pilkem
Brwydr Ypres 1917
Dyddiad: 31 Gorffennaf 1917
Lleoliad: Ypres, Fflandrys, Gwlad Belg
Ymysg y miloedd sydd wedi bod yn aros drwy'r nos am y gorchymyn i ddringo dros ymyl y ffosydd ac allan i wynebu cawodydd o fwledi a bomiau yr Almaen mae rhai o lanciau Meirionnydd.
Ellis Humphrey Evans ydy un, mab fferm Yr Ysgwrn, Trawsfynydd. Mae'n cael ei adnabod wrth yr enw barddol Hedd Wyn.
Mae Simon Jones yno hefyd, mab fferm o deulu digon tebyg i un Ellis, o Gwm Cynllwyd ger Llanuwchllyn.
Cafodd y ddau eu consgriptio i'r fyddin yr un pryd a chychwyn ar yr un diwrnod yn Wrecsam.
Dim ond ers saith mis maen nhw'n hyfforddi i fod yn filwyr.
Maen nhw ar fin wynebu eu brwydr gyntaf.
Dyma ddiwrnod cyntaf Trydydd Cyrch Ypres, ddaeth i gael ei adnabod fel Brwydr Passchendaele.
Mae awr sero am 3.50am. Mae'n dal yn dywyll pan maen nhw'n cychwyn.
Daw'r arwydd i aelodau 15fed bataliwn y Ffiwsilwyr Cymreig gychwyn dros ymyl y ffos ac allan i gaeau mwdlyd sydd wedi cael eu tyllu a'u creithio gan shelio ers deg diwrnod.
Mae glaw trwm wedi llenwi'r tyllau gan ei gwneud yn amhosib i'r tanciau symud dros y tir.
Mae'r Almaenwyr yn bwrw bwledi a bomiau arnyn nhw o gefnen pentref Pilkem.
Y gorchymyn ydy anelu dros y gefnen hon a gwthio'r Almaenwyr yn ôl.
Mewn ychydig mae Simon yn gweld y swyddog sy'n eu harwain yn syrthio ar ei liniau.
Mae’n sylwi fod ei ddwylo yn cau am y llaid fel pe bai’n ceisio cydio mewn dau ddyrnaid o bridd.
... mi weles i o'n disgyn ar 'i linie ac yn cydio mewn dwy ddyrnad o faw ... O'dd y lle wedi'i falu ymhobman. Marw roedd o ...
Ond rhaid i'r milwyr fynd ymlaen drwy'r foddfa o fwd a chyrff eu ffrindiau.
Yna, hanner ffordd ar draws Pilkem mae Simon yn gweld Ellis yn syrthio i'r llaid hefyd.
Mae wedi cael ei daro gan un o fomiau'r Almaenwyr.
Atgofion Simon Jones o weld Hedd Wyn yn cael ei ladd
Roedd hi'n rhai oriau cyn i Hedd Wyn gael ei gario o'r mwd lle syrthiodd.
Yn ei gofiant i Hedd Wyn mae'r Prifardd Alan Llwyd, awdur nifer o lyfrau ar y bardd a'r sgript ffilm amdano, yn creu darlun o'i funudau olaf fel cawson nhw eu cofnodi gan y caplan R Peris Williams.
"Do you think I will live?" gofynnodd i'r meddyg, Dr Day, yn y dug-out.
Wnaeth y meddyg ddim ateb.
Torrodd un o'r rhai wnaeth ei gludo o faes y frwydr ar y tawelwch drwy ddweud: "Well you seem very happy".
"Yes, I’m very happy," oedd geiriau olaf Hedd Wyn.
Wrth iddo orwedd yno'n marw yn sŵn y saethu a'r shelio roedd y gobaith yn dal ynghyn y gallai eto wireddu uchelgais fawr ei fywyd.
Doedd ei stori ddim ar ben eto.
Yr uchelgais
Dyddiad: 20 Mai 1907
Amser cyn y frwydr: 10 mlynedd
Eisteddfod y Bala
Er na chafodd lawer o addysg, magwraeth ddiwylliedig oedd un Hedd Wyn.
Roedd wedi astudio barddoniaeth ers pan oedd yn fachgen a chafodd lyfr am y cynganeddion gan ei dad pan oedd yn 11 oed.
Wedi ei eni yn 1887, gadawodd yr ysgol yn 14 oed ac yna, yn 20 oed, enillodd ei gadair eisteddfodol gyntaf yn y Bala yn 1907.
O'r adeg honno, cafodd ei danio gan y syniad y gallai ennill anrhydedd farddol uchaf bosib ei wlad - Cadair yr Eisteddfod Genedlaethol.
Mary ac Evan Evans gyda naw o'u plant. Hedd Wyn sydd
yn y cefn ar y chwith. Roedden nhw eisoes wedi colli dau blentyn, yn bump a thair oed.
Fel mab hynaf Evan a Mary Evans, helpu ei dad i redeg fferm Yr Ysgwrn sy'n swatio yng nghesail y ffridd yng Nghwm Prysor, Trawsfynydd, oedd gwaith Hedd Wyn.
Ond nid ffermwr mohono. Byddai'n treulio llawer o'i amser yn barddoni, yn meddwl, yn sylwi ac yn dysgu gan feirdd a phobl ddysgedig eraill yr ardal.
Fe fyddai'n aros ar ei draed yn hwyr i'r nos i sgrifennu ei gerddi ac yn cael pob anogaeth gan ei rieni i feithrin ei ddawn, weithiau ar draul ei waith ar y fferm.
Roedd lle pwysig i feirdd bro mewn cymdeithas werinol Gymreig fel Trawsfynydd ar ddechrau'r 20fed ganrif.
![Roedd gan Hedd Wyn nifer o gariadon ond yn ôl Alan Llwyd, ei berthynas fwyaf difrifol oedd gyda Jini Owen (ar y dde). "Bydden nhw wedi priodi," meddai.](https://news.bbcimg.co.uk/news/special/shorthands/36914/media/jin_landscapei_fexichv-lr_uayrzyu.jpg "Roedd gan Hedd Wyn nifer o gariadon ond yn ôl Alan Llwyd, ei berthynas fwyaf difrifol oedd gyda Jini Owen (ar y dde). "Bydden nhw wedi priodi," meddai.")
Roedd gan Hedd Wyn nifer o gariadon ond yn ôl Alan Llwyd, ei berthynas fwyaf difrifol oedd gyda Jini Owen (ar y dde). "Bydden nhw wedi priodi," meddai.
Breuddwydiwr oedd Hedd Wyn yn ôl y rhai oedd yn ei adnabod, un oedd efallai'n ddiniwed, ond eto'n gwmni difyr, llawn hiwmor oedd yn hoffi hwyl, peint yn y dafarn gyda'i ffrindiau a chwmni cariadon.
Roedd hefyd yn boblogaidd fel arweinydd steddfodau lleol a chyfarfodydd bach yr ardal.
Ond o dan y cyfan roedd personoliaeth benderfynol.
Wrth dyfu fel bardd roedd yn dechrau dangos ei fod yn fwy na bardd bro ac roedd ei uchelgais i ennill Cadair yr Eisteddfod Genedlaethol ryw ddiwrnod yn ei osod ar wahân.
Ond o'r eiliad y torrodd y Rhyfel Byd Cyntaf yn 1914 roedd y cloc yn tician ar amcanion eisteddfodol Hedd Wyn ...
Y gerdd 'Rhyfel' gan Hedd Wyn - un o nifer a sgrifennodd am y Rhyfel Byd Cyntaf
Gorfodaeth
Dyddiad: 24 Ionawr, 1916
Amser cyn y frwydr: 18 mis
Llwyddiant yn yr Eisteddfod
Ond mae rhywbeth arall yn digwydd y flwyddyn honno - mae Ellis, dan ei enw barddol Hedd Wyn, yn dod o fewn trwch blewyn i ennill cystadleuaeth y Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Aberystwyth 1916.
Mae'n dod yn ail ac, yn fwy na hynny, mae un o'r beirniaid eisiau ei wobrwyo.
Wedi blynyddoedd o fwrw prentisiaeth ac ennill pum cadair mewn eisteddfodau bro mae'n sylweddoli fod Cadair y Genedlaethol o fewn ei gyrraedd.
Yr un pryd, fel pob darpar filwr arall, mae'n sylweddoli hefyd y gallai'r rhyfel ddod â'i fywyd i ben yn gynt na'r disgwyl.
Mae dwy linell derfyn ar y gorwel i Hedd Wyn ac mae'r ddwy wedi clymu a phlethu am ei gilydd.
P'run fyddai'n dod gyntaf? Diwrnod ei farwolaeth ar faes y gad neu ddiwrnod ei gadeirio yn yr Eisteddfod Genedlaethol?
Mae'n mynd ati i sgrifennu ei awdl ar gyfer Eisteddfod Penbedw 1917.
Testun y gystadleuaeth ydy Yr Arwr.
Colli calon
Milwyr ifanc yn cael prawf meddygol
Dyddiad: 29 Ionawr 1917
Amser cyn y frwydr: Chwe mis
Os nad ffermwr oedd Hedd Wyn, doedd o ddim yn filwr chwaith.
Come along. You’re not on a bloody Welsh farm now. Wake up!
“O'dd Hedd Wyn, wyddoch chi, do'dd o ddim yn filwr, 'dê," meddai Simon Jones.
" ... pan fydden ni ar parade, stand at ease hefo reiffl, odd yr hen sergeant major yn gweiddi 'Attention!'
"Hwyrach o'dd meddwl Hedd Wyn rwle, wyddoch chi. Alle bod o’n gneud 'i bryddest at Birkenhead amser hynny, yndê, wyddoch chi. O'dd o fel yn gysglyd yn 'i waith.
Fe glywodd Simon Jones sarjant o'r enw Mick Mallens lawer gwaith yn dweud: "Come along. You’re not on a bloody Welsh farm now. Wake up!"
Roedd Simon Jones yn iawn, roedd y gerdd ar feddwl Hedd Wyn.
Ysgrifennodd adref o Litherland yn cwyno nad oedd yn medru cael llonydd i sgrifennu.
Dechreuodd anobeithio a fyddai'n medru gorffen ei awdl wedi'r cyfan.
Achubiaeth
Dyddiad: 21 Mawrth, 1917
Amser cyn y frwydr: Pedwar mis
Ond mae ffawd yn chwarae rhan eto pan mae un o swyddogion Litherland yn rhoi Hedd Wyn ar frig y rhestr o ffermwyr gâi fynd adref i helpu ar y tir.
Cafodd lonydd o'r diwedd i ganolbwyntio ar ei awdl pan gafodd ddod adref i'r Ysgwrn ar 21 Mawrth.
"Ddaru nhw anfon nifer o fechgyn fyddai’n gyfarwydd â thrin y tir, ffermwyr ac yn y blaen, o Litherland i drin y tir," meddai Alan Llwyd.
"Wrth gwrs doedd fawr o siâp ar Hedd Wyn fel ffermwr ond mi gafodd ddod gartref yn ffodus iawn am ryw chwech neu saith wythnos.
"Yno mi weithiodd yn galed iawn ar Yr Arwr. Ddaru o ddim ei gorffen hi ond mi aeth â hi i Ffrainc gyda fo.
"Oedd hwnna'n allweddol iddo mewn ffordd, ond roedd yn dal i weithio arni."
Mae'n cael ysbaid arall adref yn Yr Ysgwrn adeg y cynhaeaf gwair yn nechrau Mehefin a chyfle arall i sgrifennu.
fe gafodd ryddhad yn y diwedd cyn iddo fyned drosodd i Ffrainc am bedwar diwrnod, a mi nath 250 [llinell] ohoni
Ond mae'r rhyfel yn galw a'r gerdd yn dal heb ei gorffen.
Cofiai chwaer Hedd Wyn, Enid Morris, weld Hedd Wyn yn gadael Yr Ysgwrn am y tro olaf i fynd nôl i wersyll Litherland.
Roedd hi'n 10 oed ac yn edrych i lawr o'r landin drwy ganllaw'r staer.
Gallai weld draed ei brawd mawr yn oedi wrth y drws ffrynt cyn mynd.
Y canllaw yr edrychodd Enid Morris drwyddo i wylio'i brawd mawr yn gadael
"Dwi'n mynd rŵan!" galwodd.
Ond doedd neb arall o'r teulu o gwmpas. 'Doedd gwneud sioe o ffarwelio ddim yn eu natur, meddai Enid, ac roedd yn well gan Mary ac Evan beidio â dangos eu pryder i'w mab.
Am y tro olaf, cerddodd Hedd Wyn i lawr y ffordd drwy gaeau ei gartref i'r orsaf drenau, ryw dair milltir i ffwrdd.
Cyrraedd Ffrainc
Milwyr Prydain newydd groesi i Ffrainc, 1914
Dyddiad: 9 Mehefin, 1917
Amser cyn y frwydr: Mis a 21 diwrnod cyn y frwydr
Mae Hedd Wyn newydd ddod nôl i'r gwersyll yn Litherland pan mae 15fed bataliwn y Ffiwsilwyr Cymreig yn cael eu galw i Ffrainc.
Mae'r fyddin yn eu hanfon i Fflandrys yng Ngwlad Belg lle mae'r cynghreiriaid am geisio gwthio ffrynt yr Almaenwyr yn ôl am y trydydd gwaith.
O Southampton i Le Havre ac ymlaen i Rouen, roedd mynd dramor yn brofiad cwbl newydd i Hedd Wyn.
Ond gyda dyddiad cau'r Eisteddfod yn nesáu mae'n poeni nad ydy wedi gorffen ei awdl.
Nid wyf wedi cwblhau fy awdl eto – ond os caf garedigrwydd y dyfodol mi geisiaf wneud.
Mae'n bachu ar bob cyfle i roi sglein arni.
"Mae ’na filwyr yn sôn fel fydda’ fo wrthi bob eiliad ar ochr yr hewl yn gorymdeithio tuag at y ffrynt," meddai Alan Llwyd.
"Os oedd o’n cael egwyl roedd o’n eistedd lawr ar ochr y lôn ac yn gweithio arni bob eiliad yn trio ei gorffen hi.
"Hwnna sy’n rhan o’r arwriaeth mewn ffordd ei fod o wedi mynd â hon efo fo yn benderfynol o’i gorffen hi dan amgylchiadau anodd iawn."
Ond mae profi gwlad newydd a'r ymwybyddiaeth o'r braw sydd o'u blaenau yn miniogi ei synhwyrau fel bardd.
Mewn llythyr at ffrind o 'Rywle yn Ffrainc' ar 25 Mehefin, 1917, mae'n sylwi ar brydferthwch byd natur er gwaethaf cysgod y rhyfel.
Dyddiad: 13 Gorffennaf, 1917
Amser cyn y frwydr: 18 diwrnod
Ddau ddiwrnod cyn i'r gatrawd gychwyn am y ffrynt ar lannau afon Ypres mae Hedd Wyn yn anfon ei awdl at yr Eisteddfod.
Oherwydd oedi yn y post mae'n gwybod na fydd ei waith yn cyrraedd cyn y dyddiad cau.
Mae'n esbonio'r amgylchiadau yn ei lythyr ac yn gobeithio am y gorau.
Dyma finnau yn anfon rhyw lun o Awdl ichwi ar destun y Gadair ... Hwyrach, wedi'r cwbl, ei fod yn ormod imi ofyn ichwi geisio ei chael i mewn i'r gystadleuaeth ...
Mewn caeau ŷd ger pentref Fléchin mae'r milwyr yn cymryd hoe o’r hyfforddi drwy 'leua' - tynnu'r llau sy’n berwi yn eu dillad ac ar hyd eu cyrff.
Yno'n manteisio ar y cyfle i sgrifennu llythyrau adref mae Simon Jones a bachgen arall o Lanuwchllyn, Edward Morus Edwards, neu Ned bach, mab y Llys.
Roedd Ned eisoes wedi gweld brwydro erchyll yn y Somme flwyddyn ynghynt.
Edward Morus Edwards - 'Ned bach y Llys'
Roedd Hedd Wyn yn digwydd pasio.
... a dene Hedd Wyn 'n sefyll wrth 'n penne ni a dyne fo'n dechre barddoni
Ryw noson ole leuad
Uwchben y dolydd bras,
Roedd dau o fois Llanuwchllyn
Yn sgwennu 'u gore glas.
Llythyrau i'w cariadon
Anfonai'r ddau yn iach,
Ac enw un odd Simon
Ac enw'r llall Ned Bach.
Ond pan ddarfyddo'r Rhyfel
A’r helynt hwn i gyd,
Daw dau o fois Llanuwchllyn
Yn ôl yn wyn eu byd;
Rhieni o'u pryderon
A'u clwyfau dro'nt yn iach,
Pan welant wyneb Simon
A chlywed llais Ned bach.
Wrth gyfansoddi "ddaru o ddim smocio hanner 'i getyn," meddai Simon Jones.
"O'dd o fel tase fo'n siarad efo chi wrth 'u gneud nhw, wyddoch chi. O'dd o ddim yn sefyll i feddwl ddim.
"Geuson ni'n dau ddŵad adre a fo'i hun ddim ..."
Anfonodd Simon y penillion adre fel cysur i'w rieni ac fe anfonon nhw'r gwaith i bapur lleol Y Seren.
Ar wahân i Yr Arwr, does dim cofnod o gerddi eraill wedi hynny.
Ymhen rhyw bythefnos, roedd y tri ohonyn nhw yn y ffosydd yn aros am awr sero brwydr Cefn Pilkem.
Parodd brwydr Passchendaele am bedwar mis gan ladd ac anafu dros 400,000 o ddynion ifanc ar y ddwy ochr.
Enillodd y cynghreiriaid bum milltir o dir yn yr amser hwnnw.
Roedd Hedd Wyn ymhlith y 4,000 o filwyr Prydain a laddwyd ar y diwrnod cyntaf. Roedd yn 30 mlwydd oed.
Daeth y telegram swyddogol i'r Ysgwrn ar Awst 24, 1917.
Roedd Mary ac Evan wedi clywed sïon fod Ellis wedi ei ladd cyn hynny.
Dywedodd Enid Morris nad oedd erioed wedi gweld ei thad yn crïo o'r blaen.
Galar y genedl
Cadair Eisteddfod Penbedw 1917 yn Yr Ysgwrn
— y dwylo
Na ddidolir rhagor:
Y llygaid dwys dan ddwys ddôr,
Y llygaid na all agor.
Un o englynion coffa R Williams Parry i Hedd Wyn
Dyddiad: 6 Medi, 1917
Amser ers y frwydr: Mis a chwe diwrnod
Eisteddfod Genedlaethol Penbedw 1917
Yn y cyfamser roedd Isaac Davies wedi cael llythyr Hedd Wyn.
Roedd yr awdl yn hwyr ond gyda'r nodyn o eglurhad am yr oedi yn y post fe wnaeth Mr Davies ei chaniatáu yn y gystadleuaeth.
Roedd y si wedi bod ar led yn rhai o'r papurau fod y bardd ifanc o Drawsfynydd oedd wedi ei ladd yn Ypres wedi cystadlu am y Gadair.
Ond pan gyhoeddwyd o lwyfan yr Eisteddfod Genedlaethol ym Mhenbedw mai Hedd Wyn oedd enillydd y Gadair y flwyddyn honno a'i fod wedi ei gladdu yn Fflandrys dros fis ynghynt, roedd 'na wylofain yn y gynulleidfa.
Ymysg y rhai a gollodd ddeigryn ar y llwyfan roedd David Lloyd George, Prif Weinidog Prydain, oedd wedi bod yn ymgyrchu'n danbaid dros recriwtio bechgyn i'r fyddin.
Daeth Hedd Wyn yn symbol o alar y genedl am genhedlaeth gyfan o'i dynion ifanc, a'r gadair wag - Y Gadair Ddu - yn arwydd o'r miloedd o gadeiriau gwag ar aelwydydd Cymru.
Cafodd dros 30 o ddynion ifanc Trawsfynydd eu lladd yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Maent yn cael eu cofio heddiw yng nghanolfan Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri yn Yr Ysgwrn
Ar wal hen sgubor Yr Ysgwrn mae lluniau o 30 o fechgyn Trawsfynydd a gafodd eu lladd yn y Rhyfel Byd Cyntaf.
Daeth stori un ohonyn nhw'n rhan o chwedloniaeth Cymru ac yn fodd o gyfleu'r golled i gymunedau Cymru yn sgil y Rhyfel Mawr.
Ond Hedd Wyn yw pob un o'r rhain.
Collwyd bywyd a chyfraniad tua 35,000 o ddynion ifanc Cymru yn y Rhyfel Byd Cyntaf, 20,000 ohonynt yn Gymry Cymraeg, yn ôl amcangyfrifon.
Cymuned Trawsfynydd yn dod at ei gilydd i ddadorchuddio cofeb
i Hedd Wyn yn 1923. APCE.
