Rydym ni'n eich gadael chi heddiw gyda chlip o gyfweliad olaf Dafydd Elis-Thomas gyda BBC Cymru, ble mae'n dweud mai adeiladu Senedd Cymru oedd llwyddiant mwyaf ei yrfa.

Doedd "dim cwestiwn" am hynny, meddai yng Ngorffennaf 2024.

Eluned Morgan
Prif Weinidog Cymru

Gyda thristwch mawr y clywais am farwolaeth fy ffrind a’m cydweithiwr annwyl, yr Arglwydd Dafydd Elis-Thomas.

Mae Cymru wedi colli un o'i gweision pennaf, ac mae llawer ohonom wedi colli cyfaill arbennig iawn.

Roedd Dafydd yn gawr yng ngwleidyddiaeth Cymru ac yn danbaid dros hyrwyddo ein cenedl, ein hiaith, a'n diwylliant.

Ar lefel bersonol, bu Dafydd yn ysbrydoliaeth i mi ers fy nyddiau cynnar mewn gwleidyddiaeth.

Roedd yn meddu ar allu i aros yn driw i'w egwyddorion wrth weithio'n adeiladol ar draws pleidiau.

Yr hyn y byddaf yn ei gofio fwyaf am Dafydd yw ei frwdfrydedd heintus dros ddiwylliant Cymru a’i ymroddiad i ddiogelu ein hiaith. Roedd yr un mor gartrefol yn trafod barddoniaeth Gymraeg ganoloesol ag yr oedd yn trafod diwygio cyfansoddiadol – un o wŷr y Dadeni oedd yn ymgorffori'r gorau o draddodiad deallusol Cymru.

Ffynhonnell y llun, Getty Images

Y tu hwnt i wleidyddiaeth, roedd Dafydd yn ffrind caredig a hael, bob amser yn barod i roi cyngor doeth neu air o anogaeth. Roedd ei synnwyr digrifwch direidus a'i allu i adrodd stori yn gwneud pob sgwrs yn gofiadwy.

Mae Cymru wedi colli un o'i gweision pennaf, ac rwyf innau wedi colli ffrind annwyl. Trwy roi oes o wasanaeth i Gymru, mae ein gwlad gymaint yn gyfoethocach, a bydd ei weledigaeth o Gymru falch, hyderus, yn llawn diwylliant bywiog, yn parhau i ysbrydoli cenedlaethau i ddod.

Dros Ginio
BBC Radio Cymru

Dywedodd cyn-brif weithredwr Bwrdd yr Iaith Gymraeg, Meirion Prys Jones fod Cymru ar ei cholled o beidio fod wedi gweld Dafydd Elis-Thomas yn arwain y wlad.

"Oedd e â’r gallu, ac â’r gallu i ymgysylltu â phobl mor rhwydd ar bob lefel... Roedd e’n rhyfeddol yn hynny o beth, ac yn gaffaeliad mawr felly fel cadeirydd cyntaf Bwrdd yr Iaith," meddai.

“Oedd gyda fe’r ddawn 'ma i gofio rhywbeth am bawb ac felly os oedd e’n cwrdd â nhw am yr ail dro roedd e’n cofio’r un peth, neu’r ddau beth yna a gallu dod â nhw mewn i’r sgwrs i ddangos bod e’n cofio amdanyn nhw.

"I fi, mae hynny’n sgil rhyfeddol ymhlith gwleidyddion ac yn un lle welais i e gryfa' ynddo fe.

"Oedd e’n rhyfeddol, wrth gerdded o gwmpas y wlad gyda fe a chwrdd â phobl y ffaith fod e’n gallu ymgysylltu mor rhwydd ag unrhyw un.”

Ychwanegodd Mr Jones fod arweiniad Dafydd Ellis-Thomas yn ystod ei gyfnod gyda Bwrdd yr Iaith "yn glir ac yn gadarn".

"Roedd e’n gadeirydd da iawn achos oedd gyda fe feddwl strategol clir, ac agenda yn ei ben ac eto roedd e’n gallu swyno pobl yr un pryd," meddai.

"Dwi’n credu bod y nodwedd honno yn gwneud cymaint o wahaniaeth i rhywun sy’n gadeirydd corff cyhoeddus. Roedd e’n gallu bod yn hwyliog ond hefyd yn eitha' siarp a phenodol ar adegau pan oedd angen gwneud hynny.

"Roedd gyda fe ddimensiwn Ewropeaidd clir iawn, ac yn sgil y weledigaeth honno fe wnaeth y bwrdd yn y pendraw sefydlu ac arwain rhwydwaith o ieithoedd lleiafrifol ar draws Ewrop. Felly daeth y syniad yna yn wreiddiol gan Dafydd Elis-Thomas ei hun."

Mae'r awdur a newyddiadurwr, y Dr Aled Eirug wedi bod yn paratoi cofiant i Dafydd Elis-Thomas ers cryn amser.

Dywedodd fod cyfraniad Dafydd Elis-Thomas wedi bod yn "gwbl allweddol" i ddatblygiad Cymru fel cenedl.

"Mae'n angen cofio ei gyfraniad nodedig i fywyd cyhoeddus Cymru nid yn unig fel un o Aelodau Seneddol cyntaf Plaid Cymru, ond hefyd fel cadeirydd Bwrdd yr Iaith ac fel Llywydd cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru."

Cyngor Celfyddydau Cymru

"Roedd Dafydd Elis-Thomas yn gawr ym maes diwylliant Cymru," yn ôl cadeirydd Cyngor Celfyddydau Cymru.

Dywedodd Maggie Russell ei fod yn "ffigwr cadarn oedd yn arwain, yn ysbrydoli ac yn gwneud pethau'n bosib hyd yn oed ar adegau lle roeddem yn amau ein hunain".

"Roedd, yn ystod ei gyfnod fel Gweinidog Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth, yn feiddgar gyda gweledigaeth gadarn ac yn wir drwy gydol ei yrfa wleidyddol, roedd yn ysbrydoliaeth gyson, ei angerdd yn ein hannog i fentro er lles y Celfyddydau, a hawlio llais ein diwylliant Cymreig yn y Byd."

Ceidwadwyr Cymreig

Dywedodd cyn-arweinydd y Ceidwadwyr yn y Senedd, ac yr Aelod o'r Senedd yn etholaeth Preseli Penfro, Paul Davies fod “Dafydd bob amser yn garedig iawn i fi pan gefais fy ethol yn gyntaf".

"Roedd yn gawr yng ngwleidyddiaeth Cymru,” meddai.

Ychwanegodd un arall o gyn-arweinwyr y grŵp ceidwadol, Andrew RT Davies ei fod wastad wedi mwynhau gweithio gyda Dafydd Ellis Thomas, gan ei ddisgrifio fel dyn nad oedd byth yn ofni dweud beth oedd ar ei feddwl.

"Roedd wastad yn bendant a di-flewyn ar dafod wrth fynegi ei farn, ac roeddwn yn ei edmygu'n fawr am hynny."

Ffynhonnell y llun, PA Media

Dywedodd y cyn-Aelod Ceidwadol o'r Cynulliad, Jonathan Morgan fod gan Dafydd Elis-Thomas "feddwl gwleidyddol miniog, yn gyfrwys pan oedd angen, ond wastad yn hwyl a hael".

"Dim ond ychydig o fawrion gwleidyddol sydd yng Nghymru," meddai, "ac roedd e'n un ohonyn nhw."

Dros Ginio
BBC Radio Cymru

Dafydd Elis-Thomas oedd y "person iawn ar yr amser iawn" i fod yn Llywydd cyntaf y Senedd, yn ôl Elin Jones, sydd yn y rôl heddiw.

"Mae wedi bod yn holl bresennol mewn gymaint o ddigwyddiadau mawr ein hanes ni," meddai.

Llafur Cymru

Dywedodd yr Aelod Llafur yn Senedd Cymru, Lee Waters ar y cyfryngau cymdeithasol fod Dafydd Elis-Thomas yn "gymeriad anhygoel" sydd wedi bod yn rhan o wleidyddiaeth y wlad yn hirach nag y mae ef ei hun wedi bod yn fyw.

Yn ôl Jenny Rathbourne, Aelod Llafur arall yn y Senedd, mae Dafydd Elis-Thomas yn un o "gewri datganoli", ac yn "lladmerydd pwysig dros ein diwylliant".

Mae Aelod Llafur Pontypridd yn Senedd Cymru, a’r cyn-Gwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw, hefyd wedi bod yn rhannu atgofion o gwrdd â Dafydd Elis-Thomas am y tro cyntaf yn Aberystwyth yn 1978, ac yn aml ar ôl hynny mewn digwyddiadau gwrth-Apartheid.

Vaughan Roderick
Golygydd Materion Cymreig y BBC

Roedd Dafydd Elis-Thomas yn ffigwr o bwys yng ngwleidyddiaeth Cymru am bron i hanner canrif.

Ar adegau roedd yn defnyddio sefydliadau Prydeinig er mwyn rhoi sêl bendith ar ddyheadau a oedd - yn y bôn - yn genedlaetholgar neu yn sosialaidd.

Roedd yn ddyn a oedd yn fodlon herio'i blaid ei hun ar adegau ac ar adegau roedd e'n amhoblogaidd iawn yn rhengoedd ei blaid ei hun.

Fe gofir e falle fel rhywun oedd â meddwl chwim, chwim, chwim - ac roedd hynny weithiau yn wendid ac yn gryfder.

Dywedodd cyn-lywydd Plaid Cymru, Dafydd Iwan mewn sylw ar y cyfryngau cymdeithasol: "Bydd Cymru'n dlotach a mwy di-liw wedi colli Dafydd, ac anfonaf gofion cynnes at Mair a'r teulu oll.

"Bydd Dafydd am byth yn rhan ganolog o stori'r deffroad cenedlaethol yng Nghymru.

"Ffarwel gyfaill."

Cyngor Gwynedd

Dywedodd arweinydd Cyngor Gwynedd, Nia Jeffreys: “Ar ran Cynghorwyr Plaid Cymru Gwynedd, estynnwn ein cydymdeimlad dwysaf â theulu Dafydd Elis-Thomas yn eu profedigaeth.

"Bu Dafydd yn gyfaill i gynghorwyr Plaid Cymru Gwynedd am flynyddoedd lawer.

"Roedd ei ddylanwad yn lleol, yn sirol ac yn genedlaethol yn enfawr."

Ychwanegodd: "Mae gan nifer o gynghorwyr y Blaid ac aelodau ar lawr gwlad straeon rif y gwlith am waith a chyfraniad Dafydd i fywydau pobl.

"Diolch Dafydd am dy gyfraniad i Wynedd, i Ddwyfor Meirionnydd ac i Gymru.”

Llywodraeth y DU

Ffynhonnell y llun, S4C

Mae Ysgrifennydd Cymru, Jo Stevens, yn dweud ei bod yn drist iawn o glywed am farwolaeth Dafydd Elis-Thomas.

Dywedodd ei fod wedi "rhoi ei fywyd i wasanaethu Cymru yn San Steffan, Bae Caerdydd a'i etholaeth yn Nwyfor Meirionydd".

Dros Ginio
BBC Radio Cymru

"Dwi'n meddwl bod [Dafydd Elis-Thomas] wedi gwneud cyfraniad pwysig yn llywydd, ond dwi'n meddwl bod ei rôl o yn yr 80au ac ar ddechrau'r 90au ym Mhlaid Cymru wedi bod yn allweddol," meddai Richard Wyn Jones.

"Roedd o'n rhan o'r symudiad i'r chwith ar ddechrau'r 80au ac yn cael ei gysylltu yn gryf iawn gyda hynny... Ond wedyn roedd o'n rhan o'r symudiad tuag at Ewrop ym Mhlaid Cymru.

"Felly mi oedd o wir yn bwysig yn y cyfnod yna lle'r oedd Plaid Cymru yn ail-adeiladu wedi trychineb 1979, ac yn arwain at sefydlu'r Cynulliad Cenedlaethol a rôl Plaid Cymru yn y refferendwm ym 1997.

"Roedd Dafydd yn rhan bwysig iawn o'r siwrnai yna wrth arwain Plaid Cymru o'r cyrion i fod yn rhan o ddeddfwrfa Gymreig."

"O ran ei gyfraniad o i Gymru fel cenedl, mi oedd ei gyfraniad fel Llywydd y Cynulliad, fel oedd o, yn gwbl amhrisiadwy," yn ôl cyn-arweinydd Plaid Cymru, Ieuan Wyn Jones.

"Roedd ei egni, ei ddyfalbarhad a'i arweiniad yn gwbl allweddol i droi'r Cynulliad pitw, gwantan oedd gennym ni yn 1999, i fod yn Senedd 'go iawn' yn dilyn refferendwm 2011.

"Oni bai am ei waith caib a rhaw o cyn hynny, cyn pasio deddf 2006, fyddai'r Senedd heddiw ddim mor gryf ag y mae hi.

"Mi oedd o'n gwbl allweddol yn hynny, ac yn gorfod ymladd yn galed yn fewnol ac yn dawel i sicrhau fod llywodraeth Lafur y cyfnod yna yn pasio'r ddeddf i sicrhau ei llwyddiant hi.

"Yn fy marn i mae'r cyfraniad yna yn waddol disglair iawn iddo fo."

Ffynhonnell y llun, Plaid Cymru

Yn ymateb i'r newyddion, dywedodd Dafydd Wigley: "Trist iawn am farw Dafydd - a sioc mawr i Elinor [ei wraig] a minnau.

"Roedd cyfraniad Dafydd i'w wlad yn enfawr, gan dorri drwy sawl rhwystr oedd wedi atal y mudiad cenedlaethol am ddegawdau. Ac ef, mwy na'r un unigolyn arall, a sicrhaodd fod y Cynulliad Cenedlaethol wedi ei seilio ar egwyddorion cadarn.

"Mae ei farw yn achos tristwch anferthol i Elinor a minnau ac i'n plant Eluned a Hywel - oedd yn ffrindiau mawr â phlant Dafydd. Dymunaf gydymdeimlad o waelod calon â'r teulu oll."

Dros Ginio
BBC Radio Cymru

Dywedodd yr Athro Richard Wyn Jones ar raglen Dros Ginio: "Mae'n anodd dychmygu gwleidyddiaeth Cymru hebddo fo, ac mae 'na fwlch mawr ar ei ôl.

"Mewn ffordd fe gafodd o ddwy yrfa wleidyddol - yr yrfa wleidyddol yn San Steffan pan oedd o'r Marcsydd a'r ffigwr radicalaidd iawn yma - ac wedyn ar ôl iddo fod yn Nhŷ’r Arglwyddi, yn dod 'nôl i Senedd Cymru i fod yn rhan o'r sefydliad fel llywydd ac yn allweddol wrth saernïo’r math o gorff gwleidyddol sydd gyda ni heddiw.

"Mi gafodd o yrfa wleidyddol cwbl ryfeddol, ac mae'n anodd credu y gwelwn ni unrhyw beth yn debyg fyth eto."

Ceidwadwyr Cymreig

Mae'r Arglwydd Elis-Thomas wedi cael ei ddisgrifio gan arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig fel "un o gewri gwleidyddiaeth Cymru".

"Ni all unrhyw un ddadlau nad oedd ganddo gariad dwfn tuag at Gymru a phobl Cymru," meddai Darren Millar AS.

"Mae fy meddyliau a fy ngweddïau gyda'i deulu a'i ffrindiau yn y cyfnod anodd yma.

"Bydd colled enfawr ar ei ôl."

Ffynhonnell y llun, Getty Images

Ffynhonnell y llun, Senedd Cymru

Yn ôl Llywydd y Senedd, Elin Jones AS, mae hi’n "anodd dychmygu bywyd gwleidyddol Cymru heb Dafydd Elis-Thomas".

"Ers dechrau’r 1970au bu’n ffigwr hollbresennol, wedi cymryd ei sedd yn Nhŷ’r Cyffredin, Tŷ’r Arglwyddi ac ein Senedd," meddai.

"Fel Llywydd cyntaf y Senedd, roedd yn eiddgar i sefydlu democratiaeth gyfoes o’r dechrau, a dysgu gan Seneddau eraill beth i’w wneud a beth i beidio ei wneud.

“Dafydd oedd ceidwad y cyfansoddiad Cymreig, ond un oedd bob amser yn barod i feddwl y tu allan i’r bocs.

“Ef oedd craig sylfaen ein Senedd. Rydym yn galaru am ei golled ac mae ei deulu a’i ffrindiau yn ein meddyliau a’n gweddïau.”

Yn ôl Liz Saville Roberts, Aelod Seneddol Dwyfor Meirionnydd, roedd Dafydd Elis-Thomas "yn ffigwr aruthrol ym mywyd cyhoeddus Cymru".

"Rwyf wedi siarad â chymaint o bobl yn yr etholaeth, ac yn enwedig ym Meirionnydd, sy’n dweud wrthyf sut roedd gwleidyddiaeth Dafydd wedi eu hysbrydoli’n angerddol fel pobl ifanc.

"Fel Aelod Seneddol cyntaf Plaid Cymru dros Feirionnydd, ac wedyn fel Aelod o'r Senedd, Aelod o Dŷ'r Arglwyddi, a gweinidog yn Llywodraeth Cymru, chwaraeodd ran ganolog wrth lunio tirwedd wleidyddol ein cenedl.'

"Mae ei waith diflino a’i ymrwymiad i Gymru, ei phobl, a’i democratiaeth wedi gadael ôl anferth ar ein hanes.'

"Roedd Dafydd Êl yn wleidydd lliwgar a byth yn ddiflas. Bydd colled enfawr ar ei ôl, nid yn unig gan ei deulu a’i ffrindiau ond gan bawb sy’n credu yn y weledigaeth o Gymru gryfach, fwy hyderus. Cofiwn ei gyfraniad a’r etifeddiaeth y mae’n ei gadael ar ei hôl."

Ym mis Mai 2021, fe siaradodd Dafydd Elis-Thomas - neu Dafydd Êl fel oedd yn cael ei adnabod - yn agored gyda Cymru Fyw am ei fywyd a'i yrfa.

Mae'n sôn am genedlaetholdeb, am ei berthynas gyda Phlaid Cymru ac am sut y deliodd gyda beirniadaeth yn ystod ei yrfa.