Parti'r ysbrydion yn parhau

Ydych chi'n credu mewn ysbrydion? Mae'n gwestiwn sy'n cael ei ofyn yr adeg hon o'r flwyddyn wrth i ni unwaith eto ddathlu Calan Gaeaf ar 31 Hydref. Dr Emma Lile, cyn-guradur yn Amgueddfa Werin Cymru, Sain Ffagan sy'n edrych ar darddiad y traddodiad a sut mae'r ŵyl wedi newid dros y canrifoedd.

"Pinsiad lleiaf o arswyd"

Ar noson Calan Gaeaf,

Pan gysg y byd yn araf,

Y daw yr yspryd ar ddihun

I gysawd dyn agosaf ('Brynfab', Pontypridd, 1909)

Gwisgoedd ffansi, losin amryliw, 'Parti'r Ysbrydion' Huw Chiswell ar loriau disgos plantos ledled Cymru - dyma ŵyl Galan Gaeaf yn ei hanterth, a holl fwrlwm yr achlysur heddiw yn tanio'r dychymyg ac yn ddeuoliaeth rhyfedd o adloniant diniwed a'r pinsiad lleiaf o arswyd.

Does dim dwywaith amdani, gŵyl o hwyl i blant a phobl ifanc yn bennaf yw Calan Gaeaf bellach. Cyfle i droi'n wrach neu'n ddiafol am un noson, yn sgerbwd neu'n Ddraciwla, gan godi braw a rhannu jôc fel ei gilydd.

Cerfio pwmpenni, coginio cacennau brawychus, creu addurniadau du ac oren, sef lliwiau arferol 31 Hydref erbyn hyn, wrth i'r ieuenctid gael cyfle i ystyried yr arallfydol mewn ffordd diogel ac, ar y cyfan, anfygythiol.

Does dim angen cerfio'r pwmpenni yn yr oes hon hyd yn oed

Gwledd Baganaidd

Cyferbyniad aruthrol i'r presennol oedd dathliadau Calan Gaeaf ein cyndeidiau Celtaidd pell. Er mai niwlog fydd union wreiddiau'r ŵyl fyth, fe darddodd o'r wledd baganaidd hynafol Samhain, a oedd yn dynodi cychwyn blwyddyn newydd i'r Celtiaid.

Dyma gyfnod i ystyried ac i goffáu cylchdroad y tymhorau - diwedd goleuni'r haf a'r hydref, a dechrau oerni a duwch y gaeaf. Y ffrwythlondeb a'r llymder, bywyd ac angau. Ar nos Galan Gaeaf credir mai tenau oedd y ffin rhwng y byd hwn a'r nesaf, â'r ysbrydion a'r bwganod yn rhydd i grwydro'r ddaear.

O ganlyniad, daeth yn fynegiant naturiol o'r ŵyl i adrodd straeon arswyd, cynnau coelcerthi ger mannau claddu ac i geisio osgoi trychiolaethau echrydus fel y ladi wen a'r hwch ddu gwta.

Roedd edrych ymlaen at y flwyddyn newydd a darogan eich ffawd hefyd yn boblogaidd ymysg yr hen Gymry ar noson Galan Gaeaf, yn arbennig ym materion rhamant a marwolaeth.

Ofergoeledd

Roedd plicio croen afal a'i daflu dros yr ysgwydd i weld, wrth iddo lanio, siâp llythyren gyntaf eich gwir gariad yn arferiad cyffredin, tra gosodai merched sengl eu byrddau gyda'r llestri wyneb i waered er mwyn i'w darpar wŷr ymddangos iddynt am hanner nos.

Coel tipyn yn fwy difrifol oedd mynd i'r eglwys am hanner nos i glywed sibrwd enwau'r rheiny a fyddai'n marw yn ystod y flwyddyn ganlynol.

O tua'r 8fed ganrif ymlaen, fe ymgorfforwyd rhai o draddodiadau Samhain o fewn gwyliau'r Eglwys Gristnogol, sef Gŵyl yr Holl Seintiau (1 Tachwedd) a Gŵyl yr Holl Eneidiau (2 Tachwedd), a oedd ill dwy yn ymwneud â choffáu'r meirw.

Ychydig iawn o Gymry sydd yn ymwybodol o gefndir Celtaidd Calan Gaeaf erbyn hyn, wedi i'r arferion hynafol farw o'r tir bron yn llwyr erbyn dechrau'r ugeinfed ganrif.

Serch hynny, ailboblogwyd yr ŵyl o'r 1980au cynnar ymlaen o dan ddylanwad gogledd America, pan gyflwynwyd traddodiadau i Brydain megis naddu pwmpenni a'r trick-or-treat bondigrybwyll, sef galw o gwmpas tai yn mynnu arian neu felysion.

Parhau i esblygu mae Calan Gaeaf - gŵyl sydd yn ymwneud o hyd â'r meirw a'r goruwchnaturiol, ond heb os,y cynnydd yn ei phwyslais ariannol a masnachol yw'r elfen fwyaf brawychus iddi heddiw!

Mae elfen fasnachol yr ŵyl erbyn hyn yn frawychus medd Emma Lile