Frongoch: 'Prifysgol y Chwyldro'

Canolbwynt y gwrthryfel: Swyddfa'r Post yn Nulyn yn adfail ar ôl y brwydro rhwng y gweriniaethwyr a milwyr Prydain

Roedd Gwrthryfel y Pasg 1916 yn un o'r penodau mwyaf arwyddocaol yn hanes Iwerddon ac fe chwaraeodd pentref bychan yng Ngogledd Cymru ran allweddol yn yr hyn ddigwyddodd wedyn.

Bwriad y Gweriniaethwyr, arweiniodd y gwrthryfel, oedd ceisio sefydlu gweriniaeth annibynnol eu hunain ond cawson nhw eu gorchfygu gan filwyr Prydain.

Cafodd llawer o'r arweinwyr blaenllaw eu dienyddio tra cafodd miloedd o rai eraill eu hanfon i wersylloedd ym Mhrydain.

Cafodd bron i 2,000 ohonyn nhw eu carcharu yng Ngwersyll Frongoch ger Y Bala.

Ond er bod y gweriniaethwyr wedi colli eu cyfle, bum mlynedd yn ddiweddarach fe lwyddodd rhai o'r arweinwyr i sicrhau cytundeb a fyddai'n arwain at sefydlu Gweriniaeth Iwerddon.

Roedd nifer o'r dynion yma dan glo yn Frongoch ac mae nifer o weriniaethwyr yn dal i gyfeirio at y gwersyll rhyfel yn Eryri fel Ollscoil na Réabhlóide - Prifysgol y Chwyldro. Yno, bu trafod brwd am ddyfodol Iwerddon a sut i fynd ati i geisio gwireddu'r freuddwyd o Iwerddon rydd.

Dylanwad

Pan gafodd Gweriniaeth Iwerddon ei sefydlu yn 1922 cafodd 30 o'r dynion gafodd eu carcharu yn Frongoch eu hethol fel aelodau Sinn Féin yn y senedd yn Nulyn.

Llywydd Sinn Féin heddiw ydy Gerry Adams ac fe ddywedodd wrth Cymru Fyw bod profiadau'r Gwyddelod yn Frongoch wedi bod yn allweddol i ddatblygiad gwleidyddiaeth Iwerddon dros y ganrif ddiwethaf.

"Fe glywais yr enw Frongoch am y tro cyntaf gan Joe Clarke, un o'r gwerinaethwyr gafodd eu carcharu yno," meddai.

"Roedd Joe yn rhedeg yr Irish Republic Book Bureau. Pan ro'n i yn garcharor yn Long Kesh yn y '70au ro'n i'n rhan o glwb darllen y carcharorion gwleidyddol. Ro'n i'n prynu llyfrau gan Joe ar gyfer ein trafodaethau gwleidyddol.

"Cyrhaeddodd y tri charcharor cyntaf Frongoch ar 9 Fehefin, a daeth y gweddill yn eu cannoedd yn yr wythnosau canlynol."

Gerry Adams sy'n cofio dylanwad gwersyll rhyfel Frongoch ger y Bala ar wleidyddiaeth Iwerddon

Ychwanegodd: "Roedd llawer a gafodd eu cadw yno wedi cymryd rhan yng Ngwrthryfel y Pasg, ond doedd gan nifer ohonyn nhw ddim cysylltiad â'r digwyddiadau. Roedd y carcharorion yn gymysgedd o ddynion o bob rhan o Iwerddon. Yn ogystal â Joe Clarke, cafodd Michael Collins, Dick McKee, Tomás MacCurtain, a Terence McSwiney eu carcharu yno."

Roedd y dynion yma ymhlith arweinwyr mwyaf dylanwadol y mudiad gweriniaethol.

Camgymeriad?

Mae Dr Marie Coleman yn hanesydd ym Mhrifysgol Queen's, Belfast, ac mae hi'n dadlau bod Llywodraeth Prydain wedi gwneud camgymeriad strategol trwy anfon cymaint o ddynion i'r gwersyll ar gyrion y Bala.

"Fe aeth pethau'n waeth i Lywodraeth Prydain yn dilyn y penderfyniad i ddienyddio arweinwyr y gwrthryfel, oherwydd datblygodd lefel o gydymdeimlad yn gyhoeddus, nad oedd wedi bodoli i'r un graddau yn ystod y gwrthryfel ei hun.

"Ond roedd y penderfyniad i roi casgliad o wrthryfelwyr a oedd â'r un daliadau at ei gilydd yn yr un lle yn un twp iawn mewn gwirionedd. Rhoddodd hyn y cyfle iddyn nhw atgyfnerthu eu credoau a chryfhau'r ymdeimlad eu bod am barhau â gwaith arweinwyr Gwrthryfel y Pasg 1916, unwaith y bydden nhw'n cael eu rhyddhau o'r carchar."

Yn ôl yr awdur a'r hanesydd Ruth Dudley Edwards, doedd 'na ddim cyfiawnhad moesol dros Wrthryfel y Pasg.

"Roedd tua 2,000 o bobl yn rhan o'r terfysg ar strydoedd Iwerddon, ond roedd 200,000 o Wyddelod ar y pryd yn brwydro ar ran Llywodraeth Prydain yn erbyn yr Almaenwyr yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf," meddai. "Doedd 'na ddim cefnogaeth i'r gwrthryfelwyr ymhlith y cyhoedd."

Mae hanes Frongoch yn atgoffa Gerry Adams o'i brofiad personol o fod dan glo.

"Roedd y gwersyll wedi ei rannu'n ddau - y rhan ddeheuol yn yr hen ddistyllfa wisgi, a rhan ogleddol, sef clwstwr o gytiau pren," meddai. "Roedd y ddwy ran wedi'u hamgylchynu gyda weiren bigog a dynion gyda gynnau. Wrth edrych ar luniau o'r cyfnod, dydy lle roedd y carcharorion yn ochr ddeheuol y gwersyll ddim rhy wahanol i'r celloedd yn Long Kesh.

"Ac fel gweriniaethwyr o fy nghenhedlaeth i, roedd cael eich caethiwo a'ch carcharu yn gyfle i ddarllen, dysgu, trafod a dadlau. Roedd hynny yr un mor wir am Frongoch, ac roedd yn cael ei ddisgrifio fel 'Prifysgol Sinn Féin'."

Cefn adeiladau'r ddistyllfa yn rhan ddeheuol gwersyll Frongoch

Gwrthryfelwyr alltud

"Fe fyddai wedi bod yn llawer gwell i Lywodraeth Prydain pe bai'r carcharorion wedi cael eu rhannu yn griwiau llai a'u dosbarthu o gwmpas Prydain," meddai'r Dr Marie Coleman.

"Y bwriad oedd i symud y dynion yma o Iwerddon fel eu bod yn gallu gwneud llai o niwed, ond mewn gwirionedd beth ddigwyddodd oedd bod y dynion wedi cael y cyfle i ailadeiladu eu rhwydweithiau, i wneud ffrindiau newydd, ac i ddod yn 'wrthryfelwyr alltud'."

Roedd y gwersyll yn frith o lygod yn ôl y dynion ac mi wnaethon nhw sawl cwyn am yr amodau cyntefig yno. Yn ôl y Dr Marie Coleman, cafodd y gwersyll y llysenw Francach, sef y gair Gwyddeleg am lygoden fawr. Er hynny roedden nhw yn ddisgybledig, fel yr eglura Gerry Adams.

"Fe wnaethon nhw drefnu eu bywydau mewn ffordd filwrol, yn dysgu am dactegau a strategaethau milwrol a rhyfela yn y dull guerrilla.

"Roedd gwrthdaro anochel pan roedd swyddogion y gwersyll yn ceisio distewi'r dynion. Roedd y carcharorion yn gwrthod ildio.

"Ar un achlysur, chafodd y carcharorion ddim caniatâd i wisgo bathodynnau Sinn Féin, ond y diwrnod wedyn roedd hyd yn oed mwy o'r dynion yn eu gwisgo."

Michael Collins - llun gafodd ei dynnu wedi iddo adael Frongoch. Mae ei ddwylo ar ei ben-glin i guddio'r twll yn ei drowsus

Mae Ruth Dudley Edwards hefyd yn cydnabod bod nifer o weriniaethwyr wedi ail-gynnau'r tân yn eu boliau yn Frongoch ond mae hi'n gwrthod y ddadl bod Llywodraeth Prydain wedi gwneud camgymeriad trwy anfon cymaint o ddynion i'r un gwersyll.

"Rhaid i chi gofio bod y Rhyfel Byd Cyntaf ar ei anterth - doedd 'na ddim atebion hawdd i broblemau mewn cyfnod mor argyfyngus. Doedd gan y Llywodraeth ddim dewis ond anfon y dynion yn eu cannoedd i wersylloedd fel Frongoch.

"Mae'r Llywodraeth wedi cael ei chyhuddo ar hyd o blynyddoedd o ymateb yn rhy llawdrwm i'r gwrthryfel," meddai. "Cafodd 16 o weriniaethwyr eu dienyddio.

"Ond meddyliwch, ar y pryd roedd yr Almaenwyr yn lladd pobl yn eu cannoedd yn ddyddiol yn Ffrainc a Gwlad Belg am ddim rheswm o gwbl. Felly mewn cymhariaeth gyda'r hyn ddigwyddodd yn Nulyn, doedd ymateb y Llywodraeth ddim mor afresymol â mae'n cael ei bortreadu gan rai."

To newydd

Roedd Frongoch yn fagwrfa i do newydd o arweinwyr gweriniaethol yn ôl y Dr Marie Coleman: "Mae'n rhaid cofio, yn dilyn Gwrthryfel y Pasg roedd y mudiad gweriniaethol i bob pwrpas heb arweinwyr, gan fod cymaint ohonyn nhw wedi cael eu dienyddio. Felly, i ryw raddau, cafodd arweinwyr eu meithrin yn y carchardai yn y cyfnod wedi hynny, yn enwedig Frongoch, ac mae'n siŵr mai'r un mwyaf adnabyddus o'r rhain yw Michael Collins."

Er nad oedd yr amodau yn ddelfrydol roedd yna gyfle i gael 'chydig o hwyl ar draul swyddogion y gwersyll. Mae Gerry Adams yn cynnig un enghraifft:

"Ar un achlysur, dywedodd swyddog o Fyddin Prydain y byddai'r carcharorion yno am weddill eu bywydau ac fe gododd un o'r dynion gan weiddi "Hip-hip…" ac ymunodd pawb gyda "Hwrê!" Ysgwydodd y swyddog ei ben a cherdded i ffwrdd gan ddweud: 'dwi'n rhoi fyny...'

"Ysbryd di-wyro fel hwn ysgogodd dros fil o bobl i ddod allan ar strydoedd Dulyn a rhannau eraill o Iwerddon yn ystod Pasg 1916. Roedden nhw'n mynnu rhyddid. A dyna fusnes anorffenedig y cyfnod."

Frongoch heddiw

Bydd rhagor o hanes Frongoch a gwrthryfel y Pasg yn Rebels Iwerddon 1916: Lyn a Dylan Ebenezer, S4C, 2 Hydref, 20:00