West End y cymoedd

Theatrau ysblennydd ac enwau rhai o sêr mwya'r byd theatr wedi eu goleuo yn llachar. Dyna sydd y eich croesawu i'r West End yn Llundain i geisio eich denu i weld y dramau a'r sioeau dirifedi. Ond sut beth fyddai ceisio creu chydig o'r naws yma yng nghymoedd y De? Dyna'n union ddigwyddodd adeg yr ail Ryfel Byd.

Yn Hydref 1940 roedd e'n beth prin iawn gweld rhai o actorion mwya'r West End yn perfformio tu hwnt i Lundain - yn enwedig yn Resolfen, Tredegar ac Abercwmboi. Ar y pryd y sêr mawr oedd Lewis Casson a'i wraig Sybil Thorndike. Roedd eu merch Ann Casson hefyd yn aelod o gwmni teithiol yr Old Vic.

Copi o raglen Macbeth wedi ei harwyddo gan actorion enwog y cyfnod.

Fe ddaeth Huw Davies, sy'n byw yn Ynyswen, o hyd i raglen y perfformiad o Macbeth, wedi ei arwyddo gan yr actorion enwog, ym marchnad Resolfen. Dechreuodd ymchwilio i'r hanes a holi pam ddaeth cwmni theatr yr Old Vic o Lundain i theatrau a chanolfannau de Cymru, yn ystod yr Ail Ryfel Byd.

"Un o'r pethau wnaeth fy nharo i oedd pam perfformio y ddrama Albanaidd yma mewn cyfnod mor dywyll? A rwy'n meddwl hefyd am y bobl leol yn yr ardal yn y cyfnod yn gweld y sêr 'ma yn dod i'r pentrefi a'r trefi, pobl fel Lewis Casson, Sybil Thorndike ac ati.

"Roedden nhw'n enwog iawn yn eu dydd. Roedd y bobl 'ma yn teithio i godi ysbryd adeg y rhyfel.

"Roedd hi'n gyfnod tywyll adeg y rhyfel, roedd fy nhad yn Gwnstabl Arbennig bryd hynny, a dwi'n cofio siarad â fe am gyfnod y blackout a bomiau yn syrthio yng Nghwmparc. Roedd popeth yn dywyll," meddai Huw Davies a gafodd ei eni yn Llwynpia a'i fagu yn Nhreorci.

Yr actor Lewis Casson yn gyrru fan Cwmni Deithiol Theatr yr Old Vic gan gario set a golygfeydd y ddrama, wrth deithio de Cymru. Hen fan cario dodrefn oedd hi. Mae'n debyg i'r cwmni ddychwelyd i'r cymoedd yn 1941 i berfformio 'Candida' gan George Bernard Shaw.

Codi ysbryd

Yng nghyfnod yr Ail Ryfel Byd, cafodd CEMA (Council for the Encouragement of Music and the Arts) ei sefydlu, rhagflaenydd Cyngor y Celfyddydau, ac o dan eu nawdd nhw fe deithiodd cwmni'r Old Vic o gwmpas de Cymru er mwyn codi ysbryd y bobl, a'r gred oedd y byddai gweld cwmni enwog yn perfformio dramâu safonol yn hyrwyddo gwerthoedd diwylliannol y wlad.

Ond roedd amgylchiadau'r daith yn anodd, fel yr eglura Huw Davies.

"Rwy wedi bod yn trio dychmygu sut fydde'r cwmni drama wedi bod yn teithio a chludo'r setiau a'r celfi, mewn un lori a bws. Fe wnaethon nhw gyflwyno 59 o berfformiadau a theithio i lot fawr o leoliadau yn yr ardal o Gasnewydd i'r Fenni, Trefynwy, Bargoed, Merthyr, Llanelli a llawer mwy.

Yr actorion yn teithio gyda'i gilydd yn y bws

"Roedd teithio o gwmpas de Cymru yn beryglus yn y cyfnod hwnnw, ac yn ôl y sôn fe ddisgynnodd bom yng Nghasnewydd ar noson agoriadol y daith a chafodd tŷ rheolwr y theatr lle roedd yr actorion Lewis Casson a Sybil Thorndike i fod i aros, ei ddinistrio."

Lleoliadau'r daith

"Mi fydda i'n mynd i weld Macbeth yng Nghaerffili, ac fe fydd yn wrthgyferbyniad rhwng Caerffili 2017 a Threorci yn 1940", ychwanegodd Huw Davies.