Diwedd cyfnod wrth i argraffdy olaf Caernarfon gau

Fydd argraffdy Gwasg y Bwthyn ddim yn printio rhagor

Ers dros ganrif a hanner mae tref Caernarfon wedi bod yn hwb i'r wasg argraffu yng Nghymru.

Yn ystod y 19eg Ganrif bu'n ganolbwynt i newyddiadurwyr a phapurau newydd, gan fabwysiadu'r enw 'Tre'r Inc' neu 'Brifddinas yr Inc' wrth i weisg ac argraffwyr sefydlu yn y dref.

Er y traddodiad hir a chyfoethog mae penderfyniad diweddar un o weisg ola'r dref i ddod â'u cyfrifoldebau argraffu i ben yn golygu nad oes gan Gaernarfon wasg argraffu am y tro cyntaf ers degawdau maith.

Yn ôl Gwasg y Bwthyn sydd bellach dim ond yn cyhoeddi, y pandemig oedd "yr hoelen olaf yn yr arch".

'Ein gorfodi i newid'

Ar hyd y dref mae olion y diwydiant argraffu a newyddiadura dal i fod yn amlwg.

Yn swyddfa bresennol Cwmni Da yr oedd Tŷ Cyhoeddi yn bodoli rhwng 1877-1993, ac mae hen swyddfa'r Herald ar y maes dal i fod yn adnabyddus yn lleol.

Ond er i'r dref fod yn dyst i oes aur argraffu, yn enwedig rhwng 1860-1895, mae datblygiadau technolegol gan gynnwys argraffyddion mewn tai wedi golygu fod y diwydiant yn pylu.

Ers rhai blynyddoedd roedd Gwasg y Bwthyn yn ei gweld hi'n anodd argraffu rhai llyfrau, gyda phrisiau'n cynyddu.

Mae dirywiad y diwydiant argraffu wedi bod yn "ddigalon" i'w weld, yn ôl Meinir Pierce Jones

Yn ôl y Golygydd Creadigol, Meinir Pierce Jones roedd yn rhaid gwneud penderfyniadau anodd pan darodd y pandemig.

"Mi aeth 'na lawer o gyhoeddiadau ar-lein a phobl yn argraffu eu hunain," meddai.

"Roedd 'na lai o ddefnydd o bapur ac fe gawsom ein gorfodi i newid."

Fel rhan o'r ail strwythuro a chau yr ochr argraffu bu'n rhaid "colli tair swydd a thair swydd ran-amser".

Y Goleuad yw un o'r papurau na sy'n cael ei argraffu bellach

"Mi gollwyd swyddi ac mi oedd hynny'n dristwch," meddai.

"Mae bob amser yn ddigalon gweld traddodiad fu mor ffyniannus yn dod i ben, un a roddodd gymaint o waith i bobl yn y dre 'ma, a chysur i bobl oedd yn darllen."

Yn ôl Ms Pierce Jones, mae'r pandemig wedi bod yn fwy o her i argraffwyr bach.

Ers cau'r argraffdy mae hi'n dweud fod gwerthiant llyfrau yn parhau i fod yn galonogol a bod "rhestr ardderchog o awduron a chynlluniau cyffrous".

Mae'r sefyllfa ar hyn o bryd yn wahanol iawn i'r darlun yn ystod y 19eg Ganrif.

Mae plac ar adeilad Cwmni Da yn y dref yn nodi y gweisg oedd yn arfer bod yno

Yn ystod y cyfnod hwnnw fe ddaeth y dreth ar bapur newydd i ben, ac fe lwyddodd y traddodiad anghydffurfiol i hybu llythrennedd gan arwain at fwy o Gymry yn darllen ac yn mynnu papurau newydd.

Dros y blynyddoedd hyn felly fe ddaeth papurau fel Y Goleuad i fodolaeth.

Un sydd wedi bod yn olrhain yr hanes ydi Dr W Gwyn Lewis.

"Roedd papurau a chylchgronau mewn bri," meddai. "Yr Herald, Y Genhinen ac enwau mawr fel Morgan Humphreys a T Gwynn Jones.

"Ond bellach mae arferion pobl wedi newid ac mae hynny o bosib yn cyd-fynd â'r ffaith fod y wasg wedi cau ei hochr argraffu - mae cymaint o bethau ar-lein.

Yn ôl Dr Lewis mae diflaniad y traddodiad argraffu yn "dristwch ac yn ergyd i'r economi"

"Mae pobl wedi eu diswyddo oherwydd nad ydi'r angen yno fel ag yr oedd o."

Gyda mwy yn darllen deunydd ar-lein a nifer yn argraffu yn eu tai, mae'r datblygiadau technolegol hynny wedi lleihau'r angen am argraffwyr proffesiynol ac wedi cyfrannu at ddirywiad y wasg argraffu.

Er hyn mae gan Gaernarfon hanes cyfoethog o newyddiadura, gyda nifer o newyddiadurwyr a gohebwyr wedi magu gyrfa'n y dre yn swyddfeydd yr Herald.

Ond er fod tirlun y traddodiad wedi newid a phylu dros y degawdau, mae cyhoeddwyr yn ffyddiog fod yr awch gan bobl i ysgrifennu a darllen mor gryf ag erioed.