'A dau fab, dau enaid fydd, Am ennyd yn Uwchmynydd'
- Cyhoeddwyd
Y groes yn cael ei rhoi yn y dŵr a'r diweddar Hugh Erith Williams
Nos Sadwrn 29 Ebrill 2023, tua 550 o filltiroedd i'r gogledd o Ynysoedd Cape Verde oddi ar arfordir gorllewinol Affrica, roedd y capten llong, Llŷr Williams o Aberdaron ar yr un darn o fôr lle boddwyd ei hen ewyrth ar 21 Ebrill 1941.
Rhannodd ei dad, y pysgotwr a'r bardd Huw Erith Williams, yr hanes rhyfeddol ar raglen Aled Hughes, BBC Radio Cymru.
23.50N 27,00W
Mae'r môr wedi bod yn ffordd o fyw i deulu Huw Erith ers cenedlaethau. Dyna ei fara menyn yntau a'i feibion hyd heddiw, ond mae'r môr hefyd wedi dod â'i drallodion.
Collodd ei ewyrth, Hugh Erith Williams o Fryn Chwilog, Uwchmynydd ger Aberdaron ei fywyd yn 1941, pan gafodd llong y Blue Funnel vessel Calchas ei suddo gan ymosodiad torpido oddi ar arfordir Gorllewin Affrica wrth deithio adref o Awstralia.
Huw Erith Williams
Eglura Huw: "Roedd fy ewyrth Hugh, brawd fy nhad, ar ei ffordd adra a fynta ar ei fordaith gyntaf yn llanc 19 oed. Ar ei ôl o y ces i fy enw.
"Cyfeirnod y llong pan darwyd hi gan dorpido oedd 23 degrees, 50 minutes north, 27 degrees west.
"Mi oedd Llŷr, y mab acw, yn cymryd capteiniaeth llong o'r enw y Voltaire o Durban, De Affrica ddechrau Ebrill, llong jack-up fwya'r byd, mae hi'n newydd sbon, a'i gapteiniaeth gynta fo.
"Wrth iddo fodrwyo'r ffordd oeddan nhw am ddod adra, mi welodd Llŷr fod yna ddarn o fôr oedd o wedi clwad sôn amdano fo o'r blaen a'r cyfeirnod oedd 23 degrees, 50 minutes north, 27 degrees west.
"Yr union fan lle y boddwyd brawd ei daid ar 21 o Ebrill 1941."
Cyfle i goffáu ei hen ewyrth o'r diwedd
Ar ôl i Llŷr ddeall y byddai'n mordwyo'r llong dros yr un darn o fôr â lle boddwyd ei hen ewyrth yn greulon o ifanc, bendraw'r byd o'i deulu a'i gartref yn Uwchmynydd, meddyliodd y byddai'n gyfle i goffáu ei hen ewyrth o'r diwedd.
Meddai Huw: "Cyn iddo adael am Affrica mi ofynnodd i mi be fasa'n medru mynd efo fo er mwyn coffadwriaeth a pharch. Doedd gen i'm syniad.
"Ond ymhen rhyw ddiwrnod neu ddau mi gofiais 'mod i wedi cymryd rhan mewn rhyw wasanaeth Dydd y Cofio yn Eglwys Hywyn Sant yn Aberdaron tua dwy flynedd yn ôl mae'n siŵr.
Eglwys Hywyn Sant
"Y diwrnod hwnnw, ar y gofgolofn yn y fynwant roedd yna groesau pren syml iawn efo enwau'r dynion a gollwyd o'r fro a phabi arnyn nhw.
"Ar y ffordd allan o'r fynwant mi afaelais i yn y groes oedd â'r enw Hugh Erith Williams arni hi a mynd â hi adra efo fi.
"Thrannoeth, mi es i â hi at fy modryb Bet, sef chwaer y dywededig Hugh Erith Williams, ac sydd dal i fyw yng nghartra'r teulu yn Uwchmynydd. Mi oedd fy modryb Bet yn bum mlwydd oed pan ddigwyddodd y suddo.
"Mi es i at Bet eto cyn i Llŷr fynd i ffwrdd i ofyn os oedd hi'n cytuno bod Llŷr yn mynd â'r groes efo fo. Mi gytunodd hi a mi es i â'r groes i Llŷr a phwt o englyn fel bod ganddo fo rwbath i ddeud wrth roi y groes yn y dŵr.
'Y peth mwyaf emosiynol wnaeth o erioed'
"Felly i ffwrdd â Llyr am Durban, De Affrica, i gychwyn y siwrna o ddod â'r Voltaire i Seaton ger Middlesbrough, ac o fan'no i weithio ar y fferm wynt anfarth ar fanc Dogger.
"Mi gychwynnodd o Durban yn ddeheuig a finna'n cadw llygad arno fo o'r Marine Traffic ar y we.
"Ymhen rhyw ddeuddydd, mi sylwais fod y llong wedi arafu yn arw. Yn wir, ro'n i'n tybio nad oedd hi'n symud o gwbl ac o edrych ar yr app mi oedd hwnnw yn deud not under command, o'n i'n poeni 'wan do'n.
Llong y Voltaire
"A felly bu hi am dridia cyn dychwelyd i'r underway using engine arferol.
"Pan ges i negas gan Llŷr ymhen ychydig ddiwrnoda - mi ddywedodd eu bod nhw wedi cael tywydd mawr, tywydd enbyd oddi ar arfordir gwaelod Affrica ac y bu'n rhaid dal y llong a'i phen i'r gwynt am dridiau a'u bod wedi cael eu chwythu yn ôl 42 milltir, a'u bod nhw o fewn dim i orfod galw gwasanaethau argyfwng.
"Oedd o'n ddipyn o fedydd tân i'r captan newydd doedd. Ond mi ddaeth gwaredigaeth ac ymlaen â'r daith.
"Mi ddilyniais i nhw ar y map heibio Namibia, Angola, Gweriniaeth y Congo cyn croesi am Guinea a Mauritius.
"Mi oeddan nhw wedi meddwl cael bod yn y fan lle suddodd y Calchas yn agos iawn i 21 o Ebrill, y dyddiad y suddodd hi, ond efo'r tywydd hegar oeddan nhw wedi colli diwrnodau.
Y groes o Aberdaron yn cael ei rhoi ym moroedd arfordir gorllewin Affrica, 23.50N 27,00W
"Beth bynnag cyrhaeddwyd 23 degrees, 50 minutes north, 27 degrees west ar nos Sadwrn 29 Ebrill; 82 o flynyddoedd ac wyth niwrnod wedi'r drychineb a rhoddwyd y groes yn y môr, y peth mwya' emosiynol wnaeth o erioed, medda fo.
"Wrth roi y groes ar wyneb y dŵr mi ddarllenodd o'r pwt o englyn mi o'n i 'di sgwennu i nodi'r achlysur trist yma."
Digalon fôr aflonydd,- a'i ferw,
Dau forwr,'run defnydd,
A dau fab,dau enaid fydd,
Am ennyd, yn Uwchmynydd.
"Wedyn aeth y Voltaire ymlaen i Las Palmas, llwytho bwyd a disel ac mae hi ar ei ffordd i Denmark lle bydd Llŷr o fewn deugain milltir i'w frawd Cai, sy'n gweithio ar longau sy'n adeiladu melinau gwynt ym Môr y Gogledd ar hyn o bryd.
"Bydd y Voltaire yn cyrraedd terfyn ei thaith am y tro yn Seaton erbyn diwadd y mis."
Hefyd o ddiddordeb: