Gwartheg o Gymru wedi cludo cerrig i safle Côr y Cewri?

Mae dadansoddiad newydd o ddant buwch neolithig gafodd ei ffeindio ger Côr y Cewri yn dangos roedd yr anifail yn debygol o ddod o Gymru, gan gefnogi'r syniad bod gwartheg wedi helpu i gludo'r cerrig enfawr.

Dadansoddwyd y dant, o asgwrn genau buwch a gafodd ei ddarganfod wrth ymyl mynedfa ddeheuol y safle yn 1924, gan wyddonwyr o Gymdeithas Ddaearegol Prydain, Prifysgol Caerdydd a Choleg Prifysgol Llundain.

Cafodd y dant ei rannu'n naw adran, a'i ddadansoddi am gliwiau am ddeiet, amgylchedd a symudiad yr anifail.

Mae'r gwaith yn cynnig tystiolaeth am y tro cyntaf am gysylltiadau rhwng gweddillion gwartheg yn ardal Côr y Cewri a Chymru, ar yr adeg pan symudwyd y cerrig gleision i'r safle.

"Mae'n gysylltiad arall rhwng Côr y Cewri a Chymru," meddai'r Athro Jane Evans, o Gymdeithas Ddaearegol Prydain.

"Gallwch ddweud bod yr anifail wedi bod yn pori ar y graig Paleosöig, sy'n nodweddiadol o'r rhai a geir yng Nghymru, yn enwedig yn ac o gwmpas lle mae cerrig glas i'w cael."

'Cymaint o gysylltiadau' â Chymru

Er bod 'na gerrig glas hefyd yn Ardal y Llynnoedd yng ngogledd Lloegr, ac yn Yr Alban, dywedodd yr Athro Evans fod y dystiolaeth yn tynnu sylw'n glir at yr anifail yn dod o Gymru.

"Dan ni'n dechrau gweld cymaint o gysylltiadau rhwng Cymru a Chôr y Cewri. Nid yn unig mai dyma'r graig agosaf, ond mae cysylltiadau eraill hefyd."

Mae'r astudiaeth allanol hefyd yn cynnig darn newydd o dystiolaeth ers blynyddoedd bod y clogfeini wedi'u cludo i'r safle gan wartheg, yn hytrach na chael eu llusgo gan bobl.

Mae'r asgwrn gên buwch yn dyddio'n ôl i ddechrau'r adeiladu Côr y Cewri, rhwng 2995 a 2900 CC, ac fe'i gosodwyd mewn lle arwyddocaol yn ddefodol.

Ers ei ddarganfod, mae ymchwilwyr wedi dyfalu am yr hyn yr oedd yr anifail yn ei olygu i'r boblogaeth a oedd yn adeiladu'r heneb ger Caersallog yn Swydd Wilton (Wiltshire).

Credir y cafodd y safle ei adeiladu thua 5,000 o flynyddoedd yn ôl

Mae'r dant molar tua modfedd mewn maint (2.5cm), ac fe lwyddodd yr ymchwilwyr i fesur isotopau carbon, ocsigen, strontiwm a phlwm o'r dant a ddatgelodd newidiadau i ddeiet yr anifail gyda'r tymhorau ac roedd yn dangos bod y bwyd yn dod o wahanol ardaloedd.

Mae hyn yn awgrymu bod y fuwch naill ai wedi symud yn dymhorol neu fod porthiant gaeaf wedi'i fewnforio, medden nhw.

"Mae'r cyfansoddiad yn awgrymu bod y fuwch wedi tarddu o ardal â chreigiau Paleosöig, fel y cerrig glas a geir yng Nghymru, cyn symud i Gôr y Cewri," daeth y gwyddonwyr i'r casgliad.

"Mae hwn yn dystiolaeth ddiddorol iawn o gysylltiad Côr y Cewri â de-orllewin Cymru, lle mae ei gerrig glas yn dod," meddai Michael Parker Pearson, Athro yng Ngholeg Prifysgol Llundain.

Ychwanegodd ei fod yn codi'r "posibilrwydd cyffrous" bod gwartheg wedi helpu i gludo'r cerrig.

'Dau i bedwar mis' i gludo'r cerrig

Daeth y gwyddonwyr hefyd i'r casgliad bod y fuwch yn debygol o fod yn fenyw ac yn feichiog neu'n bwydo o'r fron yn ystod ffurfio'r dant.

"I mi, dyma oedd un o agweddau mwyaf diddorol yr astudiaeth," meddai'r Athro Evans.

Ychwanegodd fod y syniad bod ymchwilwyr bellach yn edrych ar agwedd fwy domestig ac ymarferol ar sut y symudwyd y cerrig hefyd yn "gam eithaf newydd".

Mae'n debyg y byddai symud y cerrig o'u man gwreiddiol yn Fynyddoedd y Preseli yng ngorllewin a de Cymru i Swydd Wilton wedi cymryd rhwng dau a phedwar mis.

"Mae'n rhaid i chi gael digon o fwyd, bobl ac anifeiliaid i helpu i dynnu. Mae'n debyg y bydda ganddyn nhw'r holl ofynion domestig i fyw ar y tir," meddai'r Athro Evans.

Mae'n bosibl bod y bobl oedd yn symud y cerrig yn byw yng Nghôr y Cewri am gyfnod hirach tra bod y garreg yn cael ei gosod yn ei lle.

Maint anferthol y cerrig i'w gymharu â phobl gerllaw

Mae'r ymchwil hefyd wedi codi nifer o gwestiynau am ymarferoldeb ehangach y mudiad cerrig i'r gymuned gyfan, meddai Jane Evans.

"Anaml y caiff menywod eu hystyried yn rhan o'r broses.

"Mae'n rhaid eu bod nhw wedi bod yno, ac mae'n debyg cymaint o fenywod â dynion, a phlant," meddai'r Athro Evans. "Gwneud bwyd, darparu llety, mae llawer yn gysylltiedig."

Mae'n bosib y bydd gwyddonwyr yn ceisio cryfhau eu casgliadau gyda mwy o dystiolaeth o darddiad Cymreig trwy weddillion gwartheg.

"Mae cymaint o ymchwil ynghylch Côr y Cewri wedi bod yn syndod ac yn annisgwyl yn ystod y blynyddoedd diwethaf," meddai'r Athro Evans. "Ond nawr rydym yn edrych ar bobl ac anifeiliaid."