Dathlu'r hen flwyddyn newydd
- Cyhoeddwyd
Blwyddyn newydd dda i bawb (eto)!
Mae rhai pobl yn dathlu'r flwyddyn newydd heddiw oherwydd hen draddodiad sydd wedi aros mewn rhai ardaloedd.
Mae'r Hen Galan yn cael ei ddathlu tua phythefnos ar ôl y flwyddyn newydd fodern, o gwmpas 12 neu 13 Ionawr, gan ddibynnu ar yr ardal, ac yn cael ei gysylltu gyda'r Fari Lwyd a thraddodiadau eraill.
Mae'r rheswm dros yr hen Galan yn ymwneud â newid y calendr fel eglurodd yr Athro Ann Parry Owen o Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru sy'n Olygydd Hŷn gyda Geiriadur Prifysgol Cymru.
"Yn 1752 mabwysiadwyd y calendr Gregoraidd ym Mhrydain, sef y calendr a ddefnyddiwn ni heddiw ac a gymeradwywyd gan y Pab Gregori XIII yn 1582," meddai'r Athro Parry Owen.
"Cyn hynny defnyddid y calendr Iwlaidd, a sefydlodd Julius Caesar yn 46 C.C.
"Gan fod y calendr Iwlaidd yn ddiffygiol yn ei allu i ymdrin â blynyddoedd naid, nid oedd y flwyddyn Iwlaidd, erbyn oes Gregori XIII, yn cyfateb yn gywir i'r tymhorau a chylchro'r haul.
"Wrth addasu o'r naill galendr i'r llall, roedd yn rhaid 'colli' dyddiau o ddechrau'r flwyddyn, felly mae diwrnod cyntaf y flwyddyn yn y calendr Iwlaidd yn cyfateb erbyn heddiw i 14 Ionawr yn y calendr Gregoraidd.
"Roedd rhai ardaloedd yn gyndyn iawn o newid o'r naill galendr i'r llall - a dyma'r ardaloedd a oedd yn dathlu'r 'Hen Galan'."
Ymysg yr ardaloedd hynny roedd Cwm Gwaun yn Sir Benfro.
Mae llun enwog gan Geoff Charles o rai o blant yr ardal yn canu Calennig adeg Hen Galan 1961.
Llun Geoff Charles o blant yn hel calennig yng Nghwm Gwaun 1961
Hel Calennig
Roedd dydd Calan yn ddiwrnod pwysig iawn yng nghalendr y Cymry ers talwm gyda phlant yn mynd o gwmpas tai'r ardal yn canu neu adrodd rhigwm er mwyn hel calennig, sef arian neu rodd.
Mae'r newid yn y calendr hefyd yn egluro pam fod cyfarfodydd canu plygain yn dal i gael eu cynnal mewn rhai rhannau o Gymru yn y flwyddyn newydd gan eu bod yn draddodiadol yn digwydd yn y cyfnod rhwng y Nadolig a'r hen Galan.
Roedd y Fari Lwyd, sef penglog ceffyl wedi'i orchuddio â defnydd a rhubanau, yn cael ei ei thywys o gwmpas tai'r ardal a'r dafarn leol a phenillion hwyliog yn cael eu canu'n gofyn am wahoddiad i ddod i mewn. Byddai perchennog y tŷ yn ateb her y penillion cyn penderfynu gadael iddyn nhw ddod i mewn ai peidio. Roedd yn anlwcus gwrthod mynediad i'r Fari Lwyd.
Yn y tŷ wedyn byddai'r grŵp yn diddanu'r teulu ac yn cael bwyd a diod yn gyfnewid am eu gadael i mewn.
Doedd pawb ddim yn croesawu'r cwmni swnllyd a dirywiodd yr arferiad erbyn diwedd y 19eg ganrif ond mae rhai ardaloedd wedi dal eu gafael ar y traddodiad neu wedi ei atgyfodi.
Fydd dim o hyn yn digwydd eleni wrth gwrs ond cafwyd dathliadau ym mhentref Llangynwyd yng Nghwm Llynfi yn 2020, lle sy'n cael ei gysylltu'n arbennig â'r Fari Lwyd.
Y Fari Lwyd: 'Traddodiad Maesteg yw hi'
Mae'n debyg bod gwreiddiau'r Fari, sy'n gyffredin i wledydd eraill hefyd, mewn arferion hynafol o'r cyfnod cyn-Gristnogol ac, yn ôl rhai, yn adlewyrchiad o ba mor werthfawr roedd ceffylau i bobl. Mae'n bosib fod cysylltiad gyda chwedlau Celtaidd hefyd fel stori Rhiannon yn y Mabinogi.
Hefyd o ddiddordeb: