Wyth arteffact sy'n adrodd hanes Castell y Waun
- Cyhoeddwyd
Mae Ymddiriedolaeth Genedlaethol Cymru wedi prynu casgliad anferth o arteffactau sy'n adrodd hanes Castell y Waun, ger Wrecsam.
Yn y casgliad, sydd wedi ei werthu gan y teulu Myddelton, mae tua 300 eitem sy'n cwmpasu dros bedair canrif ers i'r teulu gymryd perchnogaeth dros y castell.
Dyma olwg ar rai o'r eitemau yn y casgliad:
Adeiladwyd y castell ddiwedd yr 13eg ganrif gan Roger Mortimer. Cafodd lleoliad y castell ei ddewis yn ofalus er mwyn gwneud y mwyaf o'i safle amddiffynnol, ar ddarn o graig ym mhen Dyffryn Ceiriog, gan reoli Dyffryn Dyfrdwy gerllaw a'r fasnach dros y ffin.
Y dyluniad cyntaf o Gastell y Waun o 1563 mewn arolwg ar gyfer Robert Dudley, Iarll Caerlŷr
Mae'r castell yn un unigryw gan fod rhywun wedi byw yn barhaus ynddo ers iddo gael ei gwblhau yn 1310.
Newidiodd ddwylo yn gyson rhwng rhai o ddynion pwysicaf yr oes; fel arfer byddai'n cael ei roi iddyn nhw i gydnabod eu gwasanaeth ac yna ei gymryd oddi arnynt mewn cywilydd.
Beibl Bach a Beibl 1588: Talodd Syr Thomas Myddelton I yn rhannol am argraffu beibl Cymraeg maint poced yn 1630. Oherwydd ei faint a'i fod mor fforddiadwy, mae'n cael ei gydnabod am helpu i gadw'r iaith Gymraeg yn fyw gan ddod â'r Gymraeg ysgrifenedig i filoedd o gartrefi cyffredin Cymru
Yn 1595 prynodd Syr Thomas Myddelton I - anturiaethwr masnachol o Sir Ddinbych yn wreiddiol - y castell am £5,000 gyda'r bwriad o'i droi yn gartref teuluol.
Mewn gwirionedd fe dreuliodd fwy o'i amser yn ei gartref yn Essex, ond gwariodd symiau anferth o arian ar y castell, gan adeiladu Adain y Gogledd a'i Hystafelloedd Swyddogol.
Cyhoeddiad gan y Senedd, ddydd Mercher 10 Awst, 1659, yn ceisio 'bradwyr' gan gynnwys Syr Thomas Myddelton II
Yn 1612, trosglwyddwyd y castell i'w fab Syr Thomas Myddelton II, cadfridog yn y Rhyfel Cartref. Ar ochr y Senedd oedd o'n wreiddiol, ond ar ôl cael ei ddadrithio gan unbennaeth filwrol Cromwell, bu ar ochr y Brenhinwyr gan cefnogi Siarl II.
Ym mis Ionawr 1643, cafodd y castell ei gipio gan y Brenhinwyr a ddaliodd eu gafael ynddo am dair blynedd.
Het ledr ddu, a brynwyd 'ar gyfer y Barwnig' Thomas Myddelton (ŵyr Thomas II); mae'n debyg ei bod yn un o bedair het newydd a nodwyd yng nghyfrifon y castell yn 1668
Ar ôl ailorseddu Siarl II, roedd gwir angen atgyweirio'r castell ac o'r pwynt hwnnw ymlaen, cafodd gwaith adnewyddu cyson ei wneud wrth i genedlaethau newydd symud iddo a'i newid at eu dant eu hunain.
Bwrdd neuadd gweision o'r 17eg ganrif a gafodd ei wneud o un darn di-dor o dderw, dros 17 troedfedd o hyd, lle byddai hyd at 40 o staff yn ymgynnull i fwyta eu prydau
Yn 1671 aeth y castell i Syr Thomas Myddelton, yr 2il Farwnig, oedd wedi dychwelyd ar ôl y Daith Fawr yn Ewrop; ychwanegodd ystafell arlunio ac oriel hir i'r castell a oedd wedi eu hysbrydoli gan bensaernïaeth dinasoedd mawr Ewrop.
Bwrdd a drych mawr o eurbren o bâr gan Ince a Mayhew yn y Salŵn
Yn yr 1770au cychwynnodd Richard Myddelton ar gynllun uchelgeisiol i greu ystafelloedd moethus ac urddasol. Y Salŵn yw'r unig ystafell neo-glasurol yn y gogledd lle mae'r dodrefn gwreiddiol yn dal yn eu lle gan gynnwys y drychau pier anferth gan Ince & Mayhew.
Ffenestri gwydr lliw 'canoloesol' yn Neuadd Cromwell
Yn yr 1840au, comisiynodd y Cyrnol Robert Myddelton Biddulph i osod addurniadau neo-gothig trwy'r Ystafelloedd Swyddogol i gyd; cynllun uchelgeisiol i greu awyrgylch 'canoloesol' ac i arwain y castell yn esthetaidd yn ôl at ei wreiddiau.
I raddau helaeth mae'r gwaith wedi ei ddileu gan genedlaethau diweddarach ac mae'n awr ar ei fwyaf amlwg yn y lleoedd tân a'r ffenestri lliw hardd.
Anerchiad darluniadol gan drigolion y Waun yn datgan eu cefnogaeth i Robert Myddelton Biddulph wrth iddo ddod i oed yn 1887
Yn y paneli ar waliau Neuadd Cromwell, mae arwyddeiriau'r teulu Myddelton a Biddulph wedi eu cerfio:
In veritate triumpho (Gorchfygaf yn y gwir) a Sublimiora petamus (Gadewch i ni geisio pethau uwch).
Hefyd o ddiddordeb: