Enwau Lleoedd Cymraeg yr Hen Ogledd

Mae nifer ohonom wedi clywed am yr Hen Ogledd - y darn o dir hynny lle'r oedd fersiwn hynafol o'r Gymraeg yn cael ei siarad. Heddiw, mae'r ardal yn rhan o ogledd Lloegr a de'r Alban

Mae ein hiaith wedi diflannu oddi yno bellach, wrth gwrs, ond fel yr eglura Dr Guto Rhys, mae olion ohoni'n parhau ar arwyddion a mapiau...

Cofio grym y gorffennol

Erbyn hyn mae Cymreictod yr Hen Ogledd yn rhan greiddiol o'n syniadau am ein hunaniaeth a'n hanes. Mae'n debyg bod llawer ohonoch, fel myfi, wedi dysgu'r gerdd ganlynol wrth astudio Cymraeg i lefel O ac yn dal i fedru ei hadrodd:

Gwŷr a aeth Gatraeth oedd ffraeth eu llu

Glasfedd eu hancwyn a gwenwyn fu

Trichant trwy beiriant yn catáu

Ac wedi elwch tawelwch fu.

Mae'n gerdd sy'n crynhoi teimladau'r Cymry am eu hanes, sef ein bod yn weddillion pobl a fu unwaith yn llawer mwy grymus ac a feddai diroedd eang a gollwyd - pobl ddewr a ymladdodd yn ffyrnig dros eu hunaniaeth.

Rhan o gerdd Aneirin am Y Gododdin yn Llyfr Aneirin. Gallwch ddarllen llinellau cyntaf y bennill uchod tuag at waelod y dudalen

Mae llawer yn gwybod yn fras yr hanes am ymgyrch ddewr ond aflwyddiannus y Gododdin yn erbyn y gormeswyr Sacsonaidd. Mae'r gwirionedd, serch hyn, yn fwy dyrys ac yn fwy diddorol. Mae'n debyg mai mab i Sais oedd arweinydd milwrol y cyrch, sef un o'r enw Urfei fab Golystan. Ffurf ar yr enw Germanaidd Wolfstan yw 'Golstan', o'r Hen Gymraeg 'Wol(f)stan'.

Hefyd, mae'n bur debyg nad un o'r cerddi gwreiddiol a ganwyd lle saif castell Dineiddyn (Caeredin) yw hon, ond ychwanegiad o'r cyfnod pan genid 'Y Gododdin' yn llysoedd Gwynedd, cân o'r nawfed ganrif efallai.

Enwau lleoedd wedi goroesi

Ond mae rhywbeth digon sicr wedi goroesi o'r teyrnasoedd Brythoneg brodorol a reolai llawer o ogledd Prydain yn y cyfnod ôl-Rufeinig, sef enwau lleoedd.

Wedi cwymp grym Rhufain ddechrau'r bumed ganrif datblygodd teyrnasoedd annibynnol yn ucheldiroedd Prydain, wrth i'r Eingl-Sacsoniaid feddiannu'r tiroedd yn y De-ddwyrain. Yn y cyfnod hwn datblygodd y Frythoneg, yn weddol sydyn rhwng y blynyddoedd 400-600. Un o'r ffactorau pwysig yn hyn o beth oedd i nifer helaeth o Rufeinwyr orfod dod i siarad Brythoneg, a hynny yn bur sydyn. Gwnaethant hyn yn amherffaith gan esgor ar y Frythoneg.

Yn raddol yn y Gogledd teyrnas Northumbria a ddaeth i reoli'r rhan fwyaf, ac edwinodd y Gymraeg. Goresgynwyd neu ymgorfforwyd teyrnasoedd fel Elfed (c. 627), Gododdin (c. 638) a Rheged. Ond bu i un oroesi, sef teyrnas Âl-clud (The Rock of Dumbarton), ger Glasgow.

Cwympodd y gaer fawreddog ac aruchel hon yn y flwyddyn 870, ar ôl gwarchae hir gan Lychlynwyr. Ond yr hyn sy'n rhyfeddol yw i olynydd Brythoneg y deyrnas hon, sef Ystrad Clud, yn ystod y ganrif ddilynol ddod i reoli rhan helaeth o ogledd-orllewin Prydain, o Lyn Llumonwy (Loch Lomond) i Ardal y Llynnoedd, a gyda'r ymestyniad gwleidyddol hwn daeth ymestyniad ieithyddol hefyd.

Symudodd siaradwyr Brythoneg i'r de, ac efallai hefyd i'r dwyrain. Felly mae sawl haen i'r enwau lleoedd hyn gyda rhai yn gynnar ond rhai yn deillio o gyfnod twf y deyrnas. Mae gwaith trylwyr yr ysgolhaig Dr Alan James (BLITON) wedi crynhoi rhai cannoedd o'r rhain.

• Pictiaid yr Alban a'r iaith Gymraeg

• Nôl i'r Hen Ogledd wrth i Gymru wynebu'r Alban yng Nghaeredin

• Aildanio'r diddordeb yn iaith Geltaidd 'goll' Lloegr

O Aber i Llannerch...

Beth am edrych ar rai o'r enwau hyn gan gofio bod rhaid troedio'n ofalus iawn gydag enwau lleoedd a gofnodwyd gyntaf mewn dogfennau mewn ieithoedd eraill, beth amser wedi marw'r iaith. Nodaf rai elfennau a rhai enwau penodol. Rhaid cofio hefyd mai math o Hen Gymraeg a siaredid yn y gogledd.

Aber: Abercorn (+carn), Aberdour, Aberlady

Allt: Alt, Auldbreck (+brith)

Afon: Avon (x2)

Ban (cf Tryfan, Bannau Brycheiniog) 'bryn fel corn': Bannock(burn). O bannog.

Tref Blencogo yn Cumbria, Lloegr

Blaen - rhan uchaf afon neu ddyffryn, pen-draw: Blantyre (+tir). Blencarn (+carn), Blencogo (+cogau 'y gwcw'). Blenket (+coed), Blindcrake (+craig)

Brân: Bran Burn

Bryn/Pren: Barnbougle (+bugail), Brinns, Bryn, Bryn Hill

Cadair: Cadder

Caer: Cardew (+du), Cardowan (+dwfn)

Caled: Calder (x6; caled+dŵr), Callendar; fel Clettwr yng Nghymru.

Cam: Cam Beck, Camling (+llyn), Cammock (+-og)

Bryn Cairnpapple yn West Lothian, Yr Alban

Carn - pentwr o gerrig: Cairndinnis (+dinas), Cairnpapple Hill (+pebyll)

Coed: Bathgate (baedd)

Llannerch - lle agored mewn tir coediog: Barlanark (baedd)

Pryd bu farw'r Frythoneg yn yr Hen Ogledd?

Cwestiwn dyrys iawn. Diflanna'r deyrnas o'r cofnodion tua 1060, ond mae un enw lle sy'n cynnig ateb.

Priodry Lanercost, a gafodd ei sefydlu gan urdd yr Awgwstiniaid - mae'r enw yn debyg iawn i Llannerch-Awst

Saif Lanercost rhyw 12 millitir i'r gogledd-ddwyrain o Gaerlywelydd (Carlisle). Yn wreiddiol priordy urdd fynachaidd yr Awgwstiniaid oedd, un a sefydlwyd tua 1170, ac mae'r cliw yn yr enw. Saif Lanerc am 'llannerch' sef lle agored mewn coedwig. Beth am yr -ost. Mae'n anodd tybio nad yw hwn yn cynrychioli August, sef enw sefydlydd yr urdd hon.

Cymharwch â'r Gymraeg lle datblygodd y Lladin August yn Awst. Llannerch-Awst fyddai'r enw felly.