Cwm Coed Penllergare: Yr hanes a'r ysbrydoliaeth

Betsan Evans

“Yr hyn sy’n arbennig am Gwm Coed Penllergare yw dyma le dechreuodd ffotograffiaeth yn Nghymru.”

Mae Coed Cwm Penllergare ger Abertawe yn lle hudolus i’r ffotograffydd Betsan Haf Evans. Roedd yr ystâd Fictoraidd arfer bod yn gartref i John Dillwyn Llewelyn (1810 – 1882), y ffotograffydd a'r seryddwr arloesol ac mae'n cynnwys milltiroedd o goetir, dau lyn a nifer o deithiau cerdded posib.

Mewn darn arbennig i Cymru Fyw, mae Betsan yn rhannu’r rhesymau pam fod Cwm Coed Penllergare yn lle mor arbennig ac yn ysbrydoliaeth iddi:

Ar fore Sadwrn braf ar ddiwedd mis Hydref dyma fi yn cwrdd â fy ffrind i fynd am wac tynnu lluniau Cwm Coed Penllergare. Gan ein bod yn rhannu yr un diddordeb mewn ffotograffiaeth mae’n gyfle i gloncan, yn enwedig am hanes ffotograffiaeth.

Yr adeg yma o’r flwyddyn pan yn cerdded yng nghanol y coed chi’n cael eich taro gan yr awyr iach ac mae’r llygaid yn cael gwledd o liwiau bendigedig yr hydref.

Mae’r lle yma’n tynnu fi nôl lawr i’r ddaear ac oddi wrth bwrlwm y byd gwaith. Mae’n gyfle i gael hoe o’r gwaith bob dydd heb orfod rhoi’r camera i lawr.

Cychwyn

Yr hyn sy’n arbennig am Gwm Coed Penllergare yw dyma le dechreuodd ffotograffiaeth yng Nghymru. Nôl yn y 1850au roedd teulu John Dillwyn Llewelyn yn byw yn y stâd. Roedd gwraig John, sef Emma Thomasina Talbot, yn gyfnither cyntaf i Henry Fox Talbot sef dyfeisiwr y broses negatif a fu mewn cystadleuaeth â’r Ffrancwr Louis Daguerre (dyfeisydd y broses ffotograffiaeth a elwir y daguerreotype) yn 1839.

Roedd y teulu Dillwyn yn gyfoethog iawn, â tad John Dillwyn yn berchen ar weithfeydd crochenwaith Cambrian yn Abertawe.

Felly roedd hyn yn galluogi John Dillwyn i ganolbwyntio ar ei ddiddordebau ym maes gwyddoniaeth, botaneg a seryddiaeth.

Ar ei dir fe adeiladodd arsyllfa a dyma ble wnaeth John a’i ferch Thereza dynnu y llun cyntaf o’r lleuad. Roedd ei chwaer ieuengaf, Mary Dillwyn, hefyd yn amlwg yn y maes ac yn cael ei chyfrif fel ffotograffydd benywaidd cyntaf Cymru.

Adeg hynny camera bach oedd gan Mary yr hawl i'w ddefnyddio tra fod y dynion yn defnyddio’r camerâu mawr. Ond roedd hyn yn ei galluogi hi i gymryd lluniau fwy candid / naturiol o bobl.

Yn anffodus does dim llawer o hanes wedi’i cofnodi am Mary. Oherwydd rôl y fenyw yn yr oes yna bu rhaid i Mary roi’r gorau i ffotograffiaeth pan briododd hi a symud i ffwrdd i fyw gyda’i gŵr yn y canolbarth.

Ond mae ‘na un casgliad o’i lluniau wedi eu digido gan y Llyfrgell Genedlaethol.

Achub y stâd

Yn anffodus bomiwyd y stad yn y 1960au. O 2000 ymlaen sefydlodd grŵp o wirfoddolwyr elusen i achub y tirwedd.

Fel ffotograffydd sy’n hoffi mynd yno i grwydro i dynnu lluniau o natur, dwi’n ddiolchgar iawn fod gan y teulu Dillwyn ddiddordeb mewn gwyddoniaeth, botaneg a seryddiaeth sy’, mewn ffordd, wedi creu cynfas perffaith i artistiaid.

Dyma gasgliad bach o luniau o Gwm Coed Penllergare trwy’n llygaid bach i.