Straeon pum chwarelwr i'w hadrodd yn Efrog Newydd
- Cyhoeddwyd
'Chwarelwyr'
Rhwng 1845 ac 1851 mudodd bron i 1,500 o drigolion o Fethesda a Llanberis i weithio mewn chwareli llechi yn nhalaith Vermont yn yr Unol Daleithiau.
Tyfodd cymunedau llechi mawr yn nhalaith gyfagos Efrog Newydd o gwmpas trefi Granville a Fair Haven, neu'r 'Slate Valley' fel mae'n cael ei adnabod.
Ffynnodd y diwydiant llechi mewn taleithiau eraill hefyd gan gynnwys Pennsylvania, Ohio, Philadelphia, Maryland a Virginia ac o ganlyniad mae enwau, capeli a chymdeithasau Cymraeg yn bodoli yno hyd heddiw.
Rŵan, diolch i'r ffotograffydd Carwyn Rhys Jones, bydd chwarelwyr Cymreig i'w gweld yn America unwaith eto.
Y ffotograffydd Carwyn Rhys Jones
John, Dic, Jon Jo, Robin, Carwyn
Mewn arddangosfa yn y Slate Valley Museum yn Granville, Efrog Newydd blwyddyn nesaf bydd atgofion John Pen Bryn, Dic Llanberis, Jon Jo, Robin Band a Carwyn - pum chwarelwr o genhedlaeth olaf chwareli gogledd Cymru, yn cael eu hadrodd.
"Roedd y prosiect yn edrych ar sut wnaeth chwareli gogledd Cymru newid siâp tirwedd Cymru," meddai Carwyn Rhys Jones o Landwrog, ger Caernarfon.
"Wedyn nes i feddwl - does 'na ddim chwarel heb y bobl. Felly nes i gyfweld â pum chwarelwr gwahanol ac adrodd eu straeon nhw."
Cychwynnodd taith 'Chwarelwyr' yn Amgueddfa Lechi Llanberis ac mae'n cynnwys rhaglen ddogfen a phortread double exposure (dau lun mewn un) lle "mae eu straeon nhw o fewn y llun."
Dyma flas arni:
John Pen Bryn, Chwarel Dorothea yn Nyffryn Nantlle
"Nes i gyfarfod â John Pen Bryn yn Nhalysarn y tu allan i Gaernarfon. Roedd y chwarel hon mor fawr fel ei fod yn cynnwys pentra' cyfan, a John wedi ei fagu yno.
"Dangosodd fi o gwmpas y chwarel a lle'r oedd y pentref yn arfer bod - anodd oedd dychmygu rŵan ei fod unwaith yn lle prysur gyda thair siop. Roedd John yn llawn straeon ac yn gwybod bob dim oedd wedi digwydd yn ei chwarel dros y blynyddoedd.
Dic Llanberis, Chwarel Dinorwig yn Llanberis
"Roedd gan Dic brofiad blynyddoedd a chymaint o wybodaeth am hanes Chwarel y Dinorwig.
"Gweithiodd yn chwarel Llanberis hyd yn oed ar ôl iddo gau i lawr ym 1969, er mwyn helpu i glirio'r llechi oedd yn weddill.
Carwyn, Chwarel Penrhyn ym Methesda
"Daw Carwyn o deulu chwarela mawr. Roedd rhai ohonynt wedi gweithio yn yr Ysbyty'r Chwarelwyr yn Llanberis. Gellir dod o hyd i nifer o lofnodion ei hynafiaid yn llyfrau amgueddfa'r Ysbyty Chwarel, yn cofnodi gweithdrefnau llawfeddygol.
Andrew Jon Jo, Chwarel Dinorwig a Penrhyn
"Andrew yw'r olaf o chwe chenhedlaeth o chwarelwyr yn ei deulu a oedd i gyd wedi gweithio mewn dwy chwarel: Dinorwig a Phenrhyn.
"Fel y gallech ddychmygu, wnaeth o siarad yn deimladwy am y ffordd y ganwyd i mewn i'r diwydiant.
Robin Band, Chwarel Trefor
"Daw Robin Band o chwarel Trefor. Roedd yn adnabyddus yn lleol fel Robin Band oherwydd bod y rhan fwyaf o'i deulu mewn bandiau.
"Bu'n gweithio yn chwarel ithfaen Trefor am rai blynyddoedd, a rhannodd atgofion gwych am yr amseroedd da, drwg a doniol yno.
'Rhan o'n treftadaeth'
"Yn amlwg, dw'i mor hapus," meddai Carwyn. "Mae'r stori wedi dechrau yn Llanberis, 'di mynd trwy Gymru i gyd ac mae o rwan yn cyrraedd Efrog Newydd.
"Mae pawb wedi clywed am hanes y Gwyddelod yn mynd drosodd i Efrog Newydd ond ti ddim yn clywed llwyth o hanes pobl Cymraeg. Mae'n hanes ges i ddim fy nysgu amdano fo yn yr ysgol. Mae o yn ofnadwy o ddiddorol."
Mae Carwyn yn falch ei fod yn helpu i gadw'r darn bach yma o hanes Cymru ac America yn dal yn fyw a hynny drwy lygaid chwarelwyr yr oes yma. Ond er iddo gyfweld pump yn wreiddiol, mae Dic Llanber a Robin Band eisoes wedi marw sy'n dangos pwysigrwydd cofnodi'r profiadau, meddai'r ffotograffydd.
"Mae o yn bwysig dogfennu'r hanes - mae dau wedi marw. Mae hynna yn dangos i chdi fod o yn bwysig dogfennu pethau fel hyn," meddai Carwyn.
"Mae o yn rhan o'n treftadaeth ni. Mae o yn ddiwydiant sydd angen ei ddogfennu."
Hefyd o ddiddordeb: