Amser i ail-asesu'r Wladfa?

Dr Lucy Taylor o adran Wleidyddiaeth Rhyngwladol Prifysgol Aberystwyth sy'n dadlau fod nodi 150 o flynyddoedd ers ffurfio'r Wladfa Gymreig yn gyfle i edrych yn agosach ar ei lle o fewn gwleidyddiaeth y byd.

Roedd Gwladfa Patagonia yn rhan o fenter byd-eang o allfudo a gwladychu. Roedd Prydeinwyr anhapus, tlawd ac uchelgeisiol yn mynd ymaith i Awstralia, yr Unol Daleithiau a Chanada er mwyn gwneud eu ffortiwn.

Yn wir, taith gan Michael D Jones i Wisconsin a'i waith a'r 'Cymro Americanaidd' Edwin Roberts a ysgogodd y penderfyniad i greu gwladfa ym Mhatagonia.

Roedden nhw'n cydnabod fod y Cymry yn cael eu hystyried yn israddol o fewn y byd pwerus, Saesneg ei iaith, ac nid yn unig gartref yng Nghymru, a oedd dan ddylanwad y Welsh Not, ond hefyd yn yr UDA.

Yno, o geisio gwarchod diwylliant Cymreig, roedd peryg o beidio gallu mwynhau cyfleoedd y ffordd Americanaidd o fyw.

Y ddadl oedd bod angen lle ble y gallai'r Cymry ffynnu yn ddiwylliannol ac yn economaidd, yn eu hiaith eu hunain ac ar eu termau eu hunain. Y dyhead yma arweiniodd at chwilio am wladfa a mamwlad Gymreig.

Yn y modd yma, roedd y Cymry wedi llywio rhesymeg gwladfaol byd-eang, yn ogystal â chael eu targedu ganddo.

O dan arweinyddiaeth Michael D Jones, trefnodd y Cymry gyda llywodraeth yr Ariannin eu bod yn ymgartrefu yn Nyffryn Chubut. Fodd bynnag, roedd y llywodraeth yn gweinyddu'r tir hwn mewn enw yn unig, gan ei fod yn cael ei lywodraethu gan gymunedau brodorol.

"Mae cymaint mwy i'r Wladfa na'r Mimosa." medd Dr Taylor

Bywyd "gwaraidd."

Yn wir, dim ond hanner y wlad a elwir Argentina ar y map oedd y llywodraeth yn ei reoli. Roedd y Wladfa yn rhan o strategaeth ganddyn nhw i fewnosod Ewropeiaid ac i ledu eu rheolaeth. Eu gobaith oedd y byddai'r Cymry yn datblygu'r tir, yn achosi ffyniant ac yn dod â gwareiddiad i'r 'Indiaid barbaraidd'.

Roedd yr 'Indiaid barbaraidd' yma yn byw yn rhydd mewn byd cymdeithasol, economaidd a gwleidyddol-gymhleth. Roedd y cymunedau crwydrol yn dilyn llwybrau a oedd yn cael eu siapio gan y tywydd, mudiad yr anifeiliaid hela, dadleuon gwleidyddol neu pryd oedd y caeau mefys maith yn yr Andes yn aeddfedu.

Roedden nhw'n masnachu gyda phobloedd brodorol eraill yn ogystal â gwladfa y Patagones tua'r gogledd. Yma roedden nhw'n gwerthu crwyn y guanaco a phlu'r estrys a fyddai'n cael eu defnyddio i addurno hetiau yn Buenos Aires, Llundain a Paris.

Nid oedd eu hunanreolaeth yn cael ei aflonyddu, doedd neb yn herio eu hiaith a'u diwylliant ac roedd modd iddyn nhw deithio, hela a masnachu yn rhydd. I'r byd yma y cyrhaeddodd y Cymry.

Effaith y Glaniad

Roedd y Wladfa yn cynnig gorsaf fasnachu mwy cyfleus i'r brodorion, felly ar ôl y cyswllt cyntaf, naw mis wedi'r Glaniad, daethon nhw'n rheolaidd â chrwyn a phlu i'w cyfnewid am flawd, siwgr, reis, halen, baco ac alcohol.

Roedd y Cymry wedyn yn gwerthu'r crwyn a'r plu i fasnachwyr yn Buenos Aires a thrwy hyn (a thrwy fasnachu ag eraill) roedd modd iddyn nhw brynu da byw, offer fferm a deunyddiau i adeiladu ysgolion a chapeli y bywyd Cymreig. Y busnes yma â'r 'Indiaid' oedd sylfaen llwyddiant y gymuned Gymreig.

Y bwriad, yn ôl Dr Lucy Taylor oedd i gael cyfle i ffynnu yn ddiwylliannol ac yn economaidd, yn eu hiaith eu hunain ac ar eu termau eu hunain

Ond yn fwy na hynny, dysgodd y brodorion - yn arbennig arweinydd y Tehuelche, Francisco - y Cymry i ffynnu a mwynhau bywyd ar y paith. Gwerthodd Francisco geffylau iddyn nhw am ychydig o fara, a dysgu iddyn nhw sut i farchogaeth a theithio ar hyd y tirwedd anodd, sut i ddefnyddio bolas a laso, a sut i hela'r anifeiliaid gwyllt a roddai gig blasus iddyn nhw, a'i goginio ar asado o amgylch coelcerth.

Roedd y brodorion wrth eu bodd â rhyddid bywyd y paith, ac yn rhannu'r angerdd yma - a thechnegau goroesi - a wnaeth Dyffryn Chubut nid yn unig yn lle i fyw, ond yn gartref.

Dylanwad yr Ariannin

Mae cymaint mwy i'r Wladfa na'r Mimosa.

Roedd y wladfa Gymreig yn rhan o don o allfudo byd-eang a groesodd Gefnfor yr Iwerydd i'r gogledd ac i'r de, gan fabwysiadu strategaeth gwrth-wladychu, a oedd, yn rhyfedd, o ganlyniad i wladychiad yn y lle cyntaf. Ond cafodd hefyd ei siapio gan wleidyddiaeth Patagonia.

Bu'r Wladfa o gymorth i lywodraeth yr Ariannin drwy wladychu bröydd Indiaidd, tra denodd y brodorion eu hunain y Cymry i'w rhwydweithiau economaidd a chymdeithasol, a rhannu gyda nhw eu ffordd o edrych ar y byd.

Mae yna fwy nag un stori yn unig i'w ddweud am y Wladfa, ac efallai mai nawr yw'r amser i edrych drachefn ar ei ystyr o ran hunaniaeth Gymreig heddiw.

Am fwy o erthyglau nodwedd ar y Wladfa Gymreig ym Mhatagonia, ewch i dudalen arbennig CymruFyw.