Ysgol Gymraeg arloesol yn 60 oed

Disgyblion cyntaf Ysgol Glan Clwyd yn 1956, gyda'r pennaeth cyntaf, Mr Haydn Thomas

Fis Medi 1956, agorodd yr ysgol uwchradd Gymraeg gyntaf, sef Ysgol Glan Clwyd yn Y Rhyl.

Roedd 'na wrthwynebiad chwyrn i'r ysgol a bu'n rhaid i Gyfarwyddwr Addysg Sir y Fflint, Dr Haydn Williams, frwydro'n galed i argyhoeddi nifer fawr o bobl bod angen ysgol uwchradd Gymraeg yn yr ardal ac y byddai'n llwyddo.

Symudodd yr ysgol i Lanelwy yn 1969 ond 60 o flynyddoedd yn ddiweddarach, mae Ysgol Glan Clwyd yn dal i ddarparu addysg uwchradd trwy gyfrwng y Gymraeg ac ers 1956 mae dros ddwsin o ysgolion eraill ar hyd ar lled Cymru yn darparu addysg uwchradd yn unig drwy'r Gymraeg.

Mae nifer o enwogion wedi bod trwy ddrysau'r ysgol gan gynnwys y llenorion Manon Rhys ac Aled Islwyn, y gantores Caryl Parry Jones a'r cogydd Bryn Williams.

Cafodd Cymru Fyw sgwrs â rhai o'i chyn-ddisgyblion am yr effaith gafodd yr ysgol ar eu bywydau:

Blwyddyn newydd, arweinydd newydd

Bethan Cartwright yw pennaeth newydd Ysgol Glan Clwyd. Mae hi hefyd yn gyn-ddisgybl yn yr ysgol.

"Fy nghyfnod fel disgybl yno oedd dyddiau hapusa' mywyd i, a does 'na ddim llawer o newid wedi bod - disgyblion newydd, athrawon newydd, ond llawer wedi aros yr un peth. Roedd gen i lawer o ffrindiau, a hynny o bob rhan o'r dalgylch - o'n i'n 'nabod plant o ardal Llansannan a Llannefydd, ond wedyn yn dod i 'nabod plant y glannau a chlywed acenion gwahanol.

"Dyna sydd yn gwneud yr ysgol yn un arbennig - mae yna amrywiaeth, sy'n beth braf. Rydyn ni'n ymfalchïo yn y gwahaniaethau sydd rhyngddo ni ond hefyd yn y ffaith ein bod ni i gyd yn ddisgyblion yn yr un ysgol.

Yr her sy'n wynebu pennaeth

"Doedd hi efallai ddim yn fwriad benodol i ddychwelyd i'm bro genedigol, ond mae hi'n braf bod yn ôl. Mae'r ysgol yn golygu lot i mi - mae o'n rhan fawr o mywyd i. Dwi am wneud fy ngorau glas i'r ysgol - alla i 'mond gobeithio fod hynny'n ddigon.

"Mae'r heriau dal yr un fath â phan ro'n i'n ddisgybl - a'r prif un, wrth gwrs, yw brwydro dros yr iaith. Mae'n disgyblion ni'n andros o falch o'r iaith ond mae yna dal dipyn o waith i godi'r hyder i'w defnyddio hi. Ond ti methu ildio.

"Mae llai na chwarter y disgyblion yn dod o deuluoedd gyfan gwbl Gymraeg, felly'n amlwg, mae hyn yn her ynddo'i hun. Yn yr ysgol, mae ganddon ni nifer o ymgyrchoedd i geisio annog y defnydd o'r Gymraeg.

"Mae'n rhaid i'r ffocws fod ar addysgu - y berthynas rhwng yr athro a'r disgybl, sydd yn gwneud gwahaniaeth go iawn i lwyddiant plentyn a llwyddiant yr ysgol. Dwi am roi llawer o fuddsoddiad i addysgu'r addysg orau, ac i gefnogi athrawon i fod yn rhai rhagorol, a bod y disgyblion yn ddysgwyr effeithiol.

"O ran y dathliadau pen-blwydd, does 'na ddim byd penodol wedi cael ei drefnu eto, ond mae gen i syniadau. Efallai cyfuno agoriad yr adeilad newydd fis Ionawr gyda digwyddiad, er mwyn dangos ble rydyn ni wedi cyrraedd, o lle oedden ni pan ddechreuodd yr ysgol."

Y cyntaf o'r teulu i dderbyn addysg Gymraeg

Mae Guto Lloyd-Davies yn byw yn Ninbych ac yn rhedeg Gwasg Helygain yn Y Rhyl:

"Mae Mam o Fanceinion a Dad yn Gymro di-Gymraeg, a treuliodd fy chwiorydd hŷn flynyddoedd cyntaf eu bywydau yn Runcorn, cyn i'r teulu symud yma. Felly fi oedd y cyntaf i gael ei holl addysg gyfan-gwbl drwy'r Gymraeg, er mai Saesneg yw fy iaith gyntaf i.

"Es i ddim i'r brifysgol. Dwi'n cofio edrych drwy bamffledi prifysgolion, a dechrau gwneud syms a sylweddoli mor ddrud y byddai o, a phenderfynu well i mi aros yma.

"Dwi'n cofio ei fod o'n benderfyniad reit gadarn, a phennaeth y chweched, Austin Savage, yn ceisio fy narbwyllo, ond o'n i methu gweld y manteision. Yn syth ar ôl Lefel A, nes i ymuno â busnes y teulu, a dwi dal yma heddiw, dros ugain mlynedd yn ddiweddarach. Dwi'n falch mod i wedi gwneud beth wnes i, er mai fi oedd yr unig un o'r flwyddyn honno ddewisodd beidio mynd i'r brifysgol - fel rhyw rebel!

"Roedd fy ngwraig i, Elin, yn yr un flwyddyn - aeth hi i Ysgol Dewi Sant ac Ysgol Glan Clwyd hefyd - ond gwnaeth hi'n wych yn ei Lefel A a mynd i astudio'r gyfraith ym Mhrifysgol Aberystwyth. Wedyn fy nghyfarfod i eto yn ein hugeiniau hwyr, a fi'n ei llusgo hi'n ôl i Ddinbych i fyw - a 'da ni wrth ein boddau yma.

"Dwi'n falch iawn o'r addysg ges i'n Glan Clwyd. 'Sa mywyd i wedi gallu bod yn wahanol iawn, yn enwedig wedyn ers ail-gwrdd ag Elin, gan mai Cymraeg bellach yw iaith gyntaf y cartref."

Merch ei milltir sgwâr

Mae Mair Dowell yn nyrs, a dewisodd hi hefyd i aros yn ei bro:

"Mi ges i fy magu yn Nhremeirchion. Roedd Mam a Dad yn Gymry cadarn, ac roedd Dad wedi bod yn brwydro, gyda Dr Haydn Williams, dros godi'r ysgol yn y lle cynta'. Yn ysgol Tremeirchion roedd fy addysg yn gyfan gwbl drwy'r Gymraeg tan o'n i'n 7 oed, wedyn roedd popeth drwy'r Saesneg, am ryw reswm. Ond doedd yna ddim cwestiwn o gwbl y byddwn i'n mynd i Glan Clwyd.

"Es i yno yn 1959, felly dim ond rhyw 300 o disgyblion oedd yn yr holl ysgol. Roedd yr athrawon yn 'nabod yr holl ddisgyblion, a phawb yn 'nabod ei gilydd yn dda - roedd hi'n ysgol gartrefol iawn. Roedden ni dal yn Y Rhyl bryd hynny, a lle yn mynd yn brin wrth i'r ysgol dyfu - un flwyddyn roedd ein hystafell ddosbarth ni yn y capel!

"Fy mhenaethiaid oedd Mr Haydn Thomas ac wedyn Mr Desmond Healy - roedd Mr Healy ychydig mwy agos atoch chi na Mr Thomas, i fod yn onest. Roedd llawer o'r athrawon yn annwyl iawn - ac wrth gwrs, ro'n i wrth fy modd yn astudio cerddoriaeth gyda'r arbennig Mr Gilmor Griffiths.

"Es i nyrsio ar ôl Lefel O a gweithio yn Ysbyty'r Alexandra yn Y Rhyl - ac weithiau, os oedd gen i brynhawn rhydd, o'n i'n mynd yn ôl i'r ysgol i weld ffrindiau! Dwi wastad wedi gweithio yn yr ardal - dwi dal i weithio yn Ysbyty Glan Clwyd heddiw. Ac mae'r Gymraeg yn ddefnyddiol iawn yn fy swydd wrth gyfathrebu â chleifion.

"Dwi wir wedi mwynhau fy ngwaith dros y blynyddoedd, ac hefyd yn mwynhau bod o gwmpas yr ardal. Roedd 'na ddigon o gyfleoedd. Mae rhai pobl yn meddwl bod rhaid iddyn nhw fynd i ffwrdd i wneud rhywbeth, ond 'do'n i 'rioed eisiau gwneud hynny.

"Dwi mor falch fod Dr Haydn Williams, a phobl fel Dad, wedi mynnu cael ysgol Gymraeg yn yr ardal - ac mi weithiodd o! Mae hi'n ysgol llewyrchus iawn, ac mae hi'n anodd credu fod 60 mlynedd wedi mynd heibio ers ei sefydlu."

Y mab afradlon?

Bachgen o Lannefydd yw Gruff Roberts, ac mae'n gweithio i gwmni'r teulu, Llaeth y Llan, ar ôl cyfnod o weithio dramor:

"Roedd bod yn yr ysgol yn brofiad difyr ond yn agoriad llygad mawr ar y dechrau gan mod i wedi mynd yno o Ysgol Llannefydd oedd ond â 50 o ddisgyblion! 'Nes i fwynhau'r holl bynciau ar y cyfan (heblaw mathemateg...!) ac o'n i'n mwynhau chwarae efo'r timau pêl-droed a rygbi. Ar ôl Lefel A, es i i Brifysgol Aberystwyth i wneud BSc mewn Daearyddiaeth, yna i UCL y Llundain i wneud MSC mewn Tirfesureg.

"Yn lwcus, ar ôl graddio, roedd cwmni peirianneg lleol, yn Abergele, angen rhywun gyda fy nghymhwyster, a thrwy'r swydd honno, ges i weithio mewn pob math o ddiwydiannau gwahanol - y diwydiant ynni, diwydiant gwydr, diwydiant olew a nwy ayyb.

"Dwi hefyd wedi byw a gweithio ar Ynysoedd Shetland ac yna i Perth, Awstralia, ac wedi cael cyfle i weithio ar draws Awstralia, De Korea, Vietnam, Papua Guinea Newydd, Singapore, Indonesia, Malaysia a Gwlad Thai ar rai o brosiectau mwya'r byd.

"Ar ôl y trafeilio i gyd, a throi'n 30, nes i benderfynu bod angen mynd nôl i Gymru. Dwi bellach yn gweithio i'r adran Farchnata yng nghwmni'r teulu. Mae hi bendant o fanteisiol i siarad Cymraeg yn y busnes - mae'n ein galluogi ni i farchnata yn ddwyieithog a chyfathrebu'n ddwyieithog gyda'n cwsmeriaid, sy'n hynod o bwysig mewn cwmni rhanbarthol fel Llaeth y Llan.

"Pan o'n i'n gweithio dramor, do'n i ddim yn defnyddio'r Gymraeg rhyw lawer, wrth reswm, ond mae hi'n bleser gallu ei siarad bob dydd rwan. Ac mae hi'n syndod weithiau faint o ddrysau sy'n cael eu hagor ym myd busnes, os wyt ti'n medru'r Gymraeg."

Symud ymlaen

Bydd yr adeilad wedi cael ei drawsnewid a'i foderneiddio erbyn i'r holl waith adeiladu ddod i ben yn 2017

Mewn ffordd, mae hi'n ddechrau ar gyfnod newydd yn yr ysgol - pennaeth newydd, adeilad newydd, gwisg ysgol newydd - a hynny ar ben-blwydd arwyddocaol iawn i'r ysgol uwchradd Gymraeg gyntaf.

Fel mae Bethan Cartwright yn ei egluro: "Mae'n debyg mai'r rheswm am y wisg ysgol frown a melyn yn 1956 odd mai brown oedd yr unig liw oedd ar ôl! Bellach ein lliwiau yw glas a melyn - ond wrth gwrs, rydyn ni'n cadw'r arfbais a'r arwyddair - Harddwch, Dysg, Doethineb.

"Rydyn ni angen cadw mewn cof o lle rydyn ni wedi dod - mae'n hanes a'n traddodiadau ni'n bwysig iawn - ond rydyn ni hefyd am edrych i'r dyfodol."