20 mlynedd ers i ferch gipio'r Gadair am y tro cyntaf

Mae'n 20 mlynedd union ers i Mererid Hopwood gipio'r Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Dinbych 2001 am ei hawdl ar y testun Dadeni, gan ddod y ferch gyntaf i ennill y wobr.

Wrth edrych yn ôl, mae Mererid yn gweld bod arwyddocâd hanesyddol i'w buddugoliaeth. Ond i'r unigolyn, mae'n ddiwrnod hanesyddol beth bynnag.

I nodi'r achlysur, bu'n rhannu ei hatgofion o'r diwrnod ar Dros Ginio, Radio Cymru.

"Roedd e'n ddiwrnod mawr i ddweud y lleia'," meddai. "Wrth gwrs mae rhywun yn derbyn y llythyr yn eich hysbysu chi eich bod chi wedi ennill o leia' mis cyn y diwrnod ei hunan, felly mae 'na gynnwrf dros wythnosau yn y galon, a'r angen i deimlo'n weddol fach o dawel, yn bwysig.

"Ond oedd e'n gamp hanesyddol? Mae sawl peth fan'na.

"Fydden i yn hoffi gweld mwy o fenywod yn codi ac yn ennill. Wrth gwrs mae hynny yn rhywbeth sy'n gwasgu. Ond o ran y peth hanesyddol, doedd e ddim yn fwy hanesyddol i fi nag i unrhyw un sydd 'di ennill y Gadair am y tro cyntaf."

Mererid Hopwood

'Eisteddfod hanesyddol' clwy'r traed a'r genau

Y flwyddyn honno, bu pryderon am gynnal yr Eisteddfod yn sgil clwy'r traed a'r genau, ac mae Mererid yn cofio Hywel Wyn Edwards, trefnydd yr Eisteddfod, yn creu cynnwrf gan ddweud y byddai hi'n 'Eisteddfod hanesyddol' er mwyn annog pobl i ddod i'r maes gan fod sôn am ganslo'r ŵyl yn gyfan gwbl.

Bu clwy traed a'r genau yn broblem fawr yng Nghymru yn 2001 a roedd ansicrwydd am gynnal yr Eisteddfod

"Dwi yn credu oedd Hywel wedyn wrth ei fodd yn dweud 'Wel dewch nawr dydych chi ddim isie bod y rhai sydd ddim yna,' oherwydd y peth hanesyddol yma oedd yn bygwth oedd yn mynd i ddigwydd.

"Oherwydd mai ar y dydd Gwener mae'r cadeirio, roedd ganddo fe wythnos dda i sôn am hyn!"

Dysgu cynganeddu ers chwe blynedd

Er i'w hawdl lwyddo i swyno'r beirniaid, Elwyn Edwards, Dic Jones ac Emyr Lewis, dim ond chwe blynedd ynghynt y dechreuodd Mererid gynganeddu. Meddai:

"Dwi'n cofio gartre, fy nhad yn edmygydd mawr iawn o Dic Jones a'r gamp 'ma, a o'n i'n gwbod fod 'na rhyw gyfrinach, rhyw reswm, rhyw system yn rhywle oedd yn gyfrifol am sŵn y brawddege, a o'n i ishe gwbod beth oedd hwnna.

Y diweddar Dic Jones, un o'r tri beirniad a wobrwyodd Mererid, ac arwr mawr iddi hithau a'i thad

"O'n i'n gwbod 'mod i isie gwybod ond nid tan es i a'r teulu i fyw i Gaerfyrddin daeth y cyfle, a chlywed am y dosbarthiadau cynganeddu oedd yn digwydd yn The Stag and Pheasant ym Mhontarsais, a chael cwmni yr hyfryd Ann Rosser i ddod gyda fi.

"Y ddwy ohonon ni yn ddwy fenyw yn mentro i'r stafell gefn at y bois, ac yn cael croeso a modd i fyw gyda Tudur Dylan Jones yn dysgu ni, a chriw da yn dod yn gwmni bob yn ail wythnos."

Ei hawdl, Dadeni

Yn ei hawdl fuddugol mae Mererid yn ymdrin â'r ofn sy'n cydio mewn rhieni o golli plentyn, ar ôl iddi hithau gael profiad personol o golli ffrind. Meddai:

"Dwi'n cofio lle ddechreues i arni, roedd gen i dipyn bach o gywydd sy'n dod tua chanol yr awdl fel mae'n sefyll, a rhyw ddychymyg arswydus sydd yn cydio dwi'n siŵr ymhob mam, ymhob rhiant.

"Dychmygu y peth ofnadwy o golli plentyn a wedi cael profiad o golli ffrind a gallu cydymdeimlo neu meddwl 'mod i'n gallu cydymdeimlo gyda rhieni sydd wedi cael yr ergyd waethaf bosib. Fan'na ddechreuodd y syniad, a'r dadeni yn dod o fan'na wedyn.

Mererid Hopwood gyda'i merched Miriam a Hanna, yn dathlu ennill Y Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd 2008

"Dwi'n hoffi meddwl mai nad tristwch sydd yn y diwedd ond gobaith a dwi'n ceisio dweud yn yr awdl bod 'na bethe anffodus, trist, diflas yn dod i'n rhan ni gyd ond bod hi bob tro yn bosib i ni, os nad ydi'n bosib i ni dynnu'r tudalenne trist yna allan o stori ein bywyd ni, ein bod yn bosib i ni agor tudalen lân a throi at bennod newydd yn yr hanes."

Y beirniaid Emyr Lewis a'r diweddar Dic Jones yn gwrando ar eu cyd-feirniad Elwyn Edwards, yn traddodi'r feirniadaeth. Roedd Mererid yn teimlo'n ffodus iawn o dderbyn beirniadaeth garedig er mai 'ennill yw ennill'

Merched a'r gynghanedd

Yn 2003 daeth Mererid hefyd yn brifardd coronog Eisteddfod Genedlaethol Meifod, ac yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd 2008 fe gipiodd Y Fedal Ryddiaith am ei nofel O Ran.

Hilma Lloyd Edwards wedi seremoni cadeirio Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd 2008

Dim ond un ferch arall sydd wedi ennill y Gadair ers 2001 sef Hilma Lloyd Edwards yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd 2008.

A hithau bellach yn Athro'r Gymraeg ym Mhrifysgol Aberystwyth, hoffai Mererid weld rhagor o ferched yn rhoi cynnig ar gyfansoddi awdlau.

Eglura Mererid: "Mae 'na nifer o ferched yn cynganeddu, mynd ati i sgwennu sydd isie, a falle estyn y cyngor ges i gan Norah Isaac [awdures, darlithydd ac ymgyrchydd iaith]. Oedd hi wedi clywed 'mod i wedi dechrau cynganeddu a ges i symans ati 'Nawr 'te Mererid, mae'n rhaid i chi ysgrifennu awdl' a finne'n wherthin.

"'Nora fach... prin alla i sgwennu englyn heb sôn am awdl. Wel oedd hi'n esbonio mai mater o sgwennu hyn a hyn o englynion a hyn a hyn o gywyddau a bydde'r peth yn dod at ei gilydd.

"A finne'n dweud wrthi: 'Na 'sa i'n credu do' i ben â hynny,' a hithe'n edrych i fyw fy llyged - a mae unrhyw un sydd wedi cael y profiad hynna yn deall, a llais Norah a'i bys hi wedi crymu - 'Mererid,' wedodd hi, 'dau beth, mae 'na bedair awr ar hugain mewn diwrnod.'

"Dyna'r cerydd cynta, bod rhaid i chi wneud y mwyaf o bob awr, a wedyn yr ail beth, 'mae'n rhaid i chi wneud ymdrech fawr,' a meddwl i'n hunan, ie, dyma'r wraig oedd wedi rhoi gymaint dros yr iaith, wedi ysbrydoli gymaint o bobl ifanc i fynd ati i arbrofi ac erbyn hyn roedd yn ymdrech arni hi i fyw, yn ymdrech arni hi i wneud y pethe bach sylfaenol bob dydd a finne yn ei thyb hi, can't be bothered, fel maen nhw yn gweud.

"Methu eistedd yn llonydd am ddigon hir i sgwennu awdl a falle bod hwnna yn gyngor. Dyw e ddim yn dod dros nos, mae'n rhaid iste, mae'n rhaid crafu pen, taflu llinelle fesul dege i'r bin sbwriel, felly mae e'n ymdrech fawr.

"Felly dewch 'mlaen ferched, clowch y drws, estynnwch y papur a bwrwch iddi ar ôl i bawb arall fynd i gysgu, dyna'r oriau tawel."

Mererid Hopwood ar ddiwrnod ei choroni, Eisteddfod Genedlaethol Meifod 2003

I glywed rhagor o'r sgwrs, gwrandewch ar Dros Ginio.

Hefyd o ddiddordeb:

• Sut mae ennill Coron neu Gadair yr Eisteddfod?

• Ateb y Galw: Y Prifardd Mererid Hopwood