Profiad pentrefwyr o ddwy flynedd mewn pandemig
- Cyhoeddwyd
Charlotte Makanga
Ym mis Medi 2020, i nodi chwe mis ers dechrau'r cyfnod clo cyntaf, holodd Cymru Fyw trigolion pentref yn y gogledd i weld sut oedd Covid wedi effeithio un gymuned.
Nawr, ddwy flynedd ers dechrau'r pandemig, mae'r un bobl o'r Felinheli, ger Caernarfon, yn rhannu eu profiad.
'Mae'n amser fyddai'n cofio am weddill fy oes - rhoi bywyd yn ôl i bobl'
Y fferyllydd Charlotte Makanga yn gweithio yn Malawi yn diweddar
Mae'r pandemig wedi effeithio pob un yn Y Felinheli, ond mae un o'r trigolion wedi gallu helpu pawb yn y pentref a thu hwnt.
Ddwy flynedd yn ôl roedd misoedd cynta'r argyfwng iechyd yn gyfnod prysur iawn i Charlotte Makanga. Roedd yn rhaid iddi hi a thîm adran fferylliaeth Ysbyty Gwynedd geisio dysgu pa feddyginiaeth fyddai'n helpu cleifion oedd wedi dal haint nad oedd neb yn gwybod dim amdano.
Yna wrth i 2020 ddod i ben fe gafodd hi a chyd-weithiwr secondiad i reoli'r cynllun brechu ar draws gogledd Cymru.
"Roedd o'n 24-7, seven days a week - ond roedd o'n un o'r pethau mwya' rewarding dwi wedi gwneud yn fy ngyrfa," meddai. "Dwi'n cofio bod yn Venue Cymru yn Llandudno, lle roeddan ni'n cael y bobl cynta' trwodd, pobl dros 80 a phobl oedd wedi bod yn y tŷ ers bron i flwyddyn.
"Roedd rhai'n deud 'dwi heb adael y tŷ ers misoedd, hwn ydi'r peth pwysica' sydd wedi digwydd'.
"Roedd o'r peth mwya' emosiynol dwi wedi gwneud yn y gwaith - a dwi wedi gweithio yn intensive care hefyd. Mae'n amser fyddai'n cofio am weddill fy oes - rhoi bywyd yn ôl i bobl."
Charlotte a'i gŵr Alex, gyda'u plant Tomos ac Elinor, yn ystod y cyfnod clo cyntaf
Mae'r brechlyn wedi bod yn bwnc llosg o'r cychwyn cyntaf. Yn ôl Charlotte Makanga, sydd fel arfer yn gweithio ym maes gwrthfiotigau, mae'n bwysig bod gan yr unigolyn yr hawl i ddewis ei derbyn neu beidio.
Ond a hithau newydd ddod 'nôl ôl o Malawi, lle bu'n gweithio am rai wythnosau ac yn ymweld â theulu ei gŵr am y tro cyntaf ers cyn Covid, mae hi'n ymwybodol o safle breintiedig gwledydd y gorllewin.
"Natho ni golli fy mam-yng-nghyfraith o Covid yn 2021 jest ar ôl y vaccine ddod allan yn wlad yma, ond doedd y vaccine ddim yn Malawi adeg yna," meddai. "Roedd hi dros 80 felly os fasa hi'n byw yn y wlad yma fasa hi wedi cael o. 'Da ni'n lwcus yn lle 'da ni'n byw."
Chartlotte gyda'i phlant Tomos ac Elinor yn Malawi yn ddiweddar
Er yr euogrwydd am yr oriau hir mae hi a'i gŵr - sydd hefyd yn gweithio yn y maes iechyd - wedi gorfod gweithio dros y ddwy flynedd ddiwetha', mae hi'n gobeithio bod eu plant wedi elwa mewn rhyw ffordd hefyd.
Meddai: "Wnaeth y plant jest delio efo bob dim, dwi'n rili proud ohonyn nhw. A dwi'n gobeithio yn y dyfodol pan fydd nhw'n hŷn fydd nhw'n deall ac yn meddwl 'actually dwi'n proud o be ddigwyddodd', a roeddan nhw'n rhan ohono fo."
'Dwi wedi syrffedu gweithio adra bob dydd ers dwy flynedd'
Elgan Roberts gyda'i fab Tadhg
Roedd chwe mis cynta' Covid yn newid byd i Elgan Roberts: babi newydd a derbyn swydd newydd. Ond tydi o dal heb fynd i'w swyddfa newydd na chyfarfod ei gyd-weithwyr i gyd, sy'n arwydd o ba mor hir ydi'r broses o ddod yn ôl i normalrwydd.
"Efo'r gwaith newydd ddaeth rhywun o'r cyngor draw efo laptop a ffôn a bits a bobs, a'r tro cynta' ro'n i'n cyfarfod y tîm a'r line manager oedd dros Zoom," meddai.
"Roedd o'n od i ryw raddau ond roedd o'n fwy od gadael yr hen job. Roedd lot o bobl yn y gwaith dal ar furlough ar y pryd ac yn amlwg doedd dim parti na dim felly ro'n i'n dweud ta-ra wrth ddau neu dri o bobl dros Zoom neu ar y ffôn."
Rhyddid i blentyn y clo: mae Tadhg, gafodd ei eni yn ystod y clo cyntaf a methu cyfarfod ei deulu ehangach am gyfnod, nawr bron yn ddwy
Mae'n dweud bod manteision i weithio o gartref, fel arbed amser yn teithio i'r swyddfa yng Nghaernarfon, ond mae anfanteision hefyd erbyn hyn.
"Dwi wedi syrffedu gweithio adra bob dydd ers dwy flynedd - mae'n gallu bod reit monotonous," meddai. "Dwi ddim yn meddwl wnâi byth fynd i'r swyddfa bob dydd fel o'r blaen ond mi fydd yn neis pan gawn ni fynd i mewn diwrnod neu ddau, neu fynd ar site visit neu rywbeth i dorri'r wythnos a gweld pobl."
Ond mae'r hyblygrwydd sy'n dod gyda gweithio o gartref wedi bod yn fendith yn ddiweddar. Rai misoedd yn ôl fe gafodd ei ferch ddiagnosis o ddiabetes, sydd wedi arwain at apwyntiadau meddygol a thrafodaethau gyda'r ysgol.
Llun teulu yn ystod y cyfnod clo cyntaf: Meabh, Orla, Blathmaid, Elgan a Tadhg
Ac mae'r cyflwr iechyd wedi gwneud iddo fo a'i wraig Orla, sy'n Wyddeles, ail asesu beth yw 'byw efo Covid'.
Er iddyn nhw ddechrau teimlo'n fwy diogel ers cael y brechlyn, maen nhw nawr yn fwy gofalus rhag i Covid effeithio salwch Meabh.
"Pan mae hi'n cael annwyd neu byg mae o'n effeithio ei lefelau siwgr lot achos mae'r corff o dan stress felly dydi'r inswlin ddim yn gweithio cystal," meddai.
"Mae o'n gwneud pethau lot anoddach, mae rhywun yn gorfod bod fyny yn y nos i gadw golwg ar ei lefelau hi i neud siŵr bod hi'n saff, so mae o'n broblem ychwanegol ar ben pa bynnag salwch sydd ganddi hi."
'Tyda ni'm yn gwybod pa mor lwcus ydan ni'
Anwen Roberts, sydd wedi ei geni a'i magu yn Y Felinheli
Fe gollodd Anwen Roberts ei mam mis Mai 2020 yn ystod y cyfnod clo cyntaf, ac mae hi'n dal i ddisgwyl cael gwasanaeth i goffau ei bywyd.
Er mai dim ond 10 o bobl oedd yn cael mynd i angladd Joyce Roberts, fe gafodd nifer ffarwelio â hi wrth i'r hers fynd drwy strydoedd ei phentref genedigol Y Felinheli - ond y bwriad oedd cael gwasanaeth iawn unwaith fyddai'r cyfyngiadau yn caniatáu
"O'n i'n meddwl faswn i wedi ei gael o flwyddyn ers colli Mam ond doedd pethau ddim gwell rili," meddai Anwen, sydd wedi ei geni a'i magu yn y pentref.
"Dwi 'di dechrau sôn efo'r Gweinidog a dwi'n meddwl ei gael yr haf yma rŵan - ond eto ti'm yn gwybod be' fydd y cyfyngiadau, ella fydd rhaid i fi feddwl faint o bobl fydd yn cael dod, er mwyn bod yn ddiogel."
Joyce Roberts, gyda'i mab yng nghyfraith Rhodri Thomas - gŵr Anwen
Er bod y cyfyngiadau wedi llacio a hithau wedi cael ei brechu, mae Anwen Roberts dal yn ofalus. Dim ond dwy ffrind sy'n dod i mewn i'r tŷ ac fel rheol mae hi'n eistedd tu allan os yn mynd i gaffi.
"Mae'n rhywbeth sy'n digwydd yng ngweddill Ewrop eniwe," meddai. "Pan oedden ni'n Oslo o'r blaen roedden ni'n eistedd tu allan efo blanced, a ru'n peth yn Tallinn - roedda ni'n fanna mis Ebrill pan oedd 'na eira ac yn eistedd allan efo rygs sheep skin ar y cadeiriau.
"Mae fi a'n ffrindiau dal am wneud hynny yn fan yma, jest lapio fyny ac eistedd tu allan."
Hyd yma, tydi hi heb ddal Covid. Mae hi'n teimlo'n ffodus bod ganddi iechyd ac yn dweud bod yn rhaid gwerthfawrogi:
"Mae'n gwylltio fi clywed pobl yn d'eud bod eu bywyd nhw wedi ei ddifetha achos dydyn nhw methu mynd i'r pyb. 'Da ni'n mor spoilt, tyda ni'm yn gwybod pa mor lwcus ydan ni.
"Tyda ni ddim yn yr Ukraine, neu yn Yemen neu'n Syria."