Iestyn Tyne a'r llun sy' wedi ysbrydoli ei waith

Richard a Catrin Griffith yn paratoi i ymadael â'u fferm Carneddi yn Eryri

Mae ffotograff Geoff Charles o Richard a Catrin Griffith yn paratoi i ymadael â'u fferm Carneddi yn Eryri yn un o ddelweddau mwyaf eiconig Cymru.

Wyth deg mlynedd wedi i'r llun gael ei gyhoeddi ar glawr blaen Y Cymro, mae'r bardd o Ben Llŷn, Iestyn Tyne, yn talu teyrnged i'r llun ac i'r teulu gyda'i albym cysyniadol Carneddi.

Mae Iestyn hefyd yn gwneud taith gerdded yn 2026 gyda sgyrsiau, cerddi a chaneuon o amgylch rhai o leoliadau mwyaf arwyddocaol Richard (Carneddog) a Catrin Griffith.

Mewn cyfweliad gyda BBC Cymru Fyw mae'r bardd yn esbonio yr ysbrydoliaeth tu ôl i'w waith.

Beth yw'r syniad tu ôl yr albwm Carneddi – ac hefyd y ffaith dy fod yn teithio i nifer o'r lleoliadau?

Albwm cysyniadol ydi Carneddi, yn ymateb i ffotograff eiconig Geoff Charles o Richard (Carneddog) a Catrin Griffith a dynnwyd ym Medi 1945, pan roedd yn rhaid i'r ddau ymadael â'u fferm ar lethrau Moel y Dyniewyd yn Eryri yn eu henaint, gan symud i fyw at eu mab hynaf yn Hinckley, Lloegr, yn dilyn marwolaeth eu mab arall, Hywel Wyn.

Ar gyfer y daith yma mi wnes i ddewis cyfres o leoliadau eitha' arwyddocaol neu berthnasol i mi neu i'r hanes. Yn y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth mae archif enfawr ffotograffau Geoff Charles; Yr Ysgwrn – cartref bardd arall o amaethwr ac un o gyfoeswyr Carneddog a Catrin (er na wn i a gyfathrebodd neu a gyfarfu'r ddau â'i gilydd – mae siawns dda, yn sicr); ac yna perfformiad lleol i mi fy hun yn y Clwb Iotio yng Nghaernarfon.

Yn 2026 wedyn, mi fydda i'n perfformio'r gwaith yn nhirwedd yr albym, ar droed rhwng ffermdy Carneddi a Llyn Dinas. Ond cyn hynny mae 'na gyngerdd yng Nghapel Peniel yn Nantmor, capel Carneddog, Catrin a'r teulu (mae'r gyngerdd yn digwydd ar nos Iau 18 Medi 2025). Mae'n braf meddwl mai yn y fan honno y bydda i'n dod â thaith Carneddi i ben – am y tro, o leiaf.

Iestyn Tyne

Sut mae'r llun gan Geoff Charles wedi dy ysbrydoli di a pham fod hi mor eiconig i ni Gymry?

Yn wrthrychol, mae cyfansoddiad y llun fel darn o gelfyddyd yn rhagorol. Mae pobl na wyddan nhw ddim oll am Carneddog na'r Gymraeg na dim yn medru synhwyro'r trallod, a gweld fel y mae haenau garw'r dirwedd yn adleisio'r garwedd yn wynebau'r ddau gymeriad.

Mi fydda i weithiau yn cwestiynu a ddylid bod wedi tynnu'r ffotograff o gwbl (ac yn enwedig rhai o'r lluniau eraill a dynnwyd ar y diwrnod hwnnw), oherwydd yr elfen yna o ymwthio ar yr hen bâr a'u dal yn eu galar mwyaf amrwd a bregus.

Ond beth bynnag am hynny, mi aeth John Roberts Williams a Geoff Charles yno ar y pnawn Sul hwnnw o Fedi ym 1945, ac mi argraffwyd y ddelwedd ar glawr blaen Y Cymro, dan y pennawd 'Rwy'n edrych dros y bryniau pell' – dyfyniad o emyn Pantycelyn, wrth gwrs.

A dyna sut gydiodd y peth yn nychymyg y Cymry Cymraeg, rywsut: ar ben hanes trist yr unigolion yn y llun, a Carneddog yn adnabyddus drwy'r wlad fel hynafiaethwr, casglwr a gohebydd o werinwr; roedd cyfosodiad y llun a'r pennawd yn chwarae at bryderon dirfodol yn ymwneud â diflaniad ffordd o fyw, diwylliant, crefydd a'r iaith. Roedd hi'n fyd newydd, cyflafan yr Ail Ryfel Byd yn dod i ben, a neb yn siŵr iawn beth fyddai'n goroesi.

Roedd gen i ddiddordeb mynd yn ôl at yr hanes personol yna, a cheisio dychmygu rhywfaint ar leisiau'r rhai sydd yn y llun a'r rhai sydd yn y cysgodion o amgylch y ffrâm – pethau'r galon, sydd yn aml yn disgyn y tu hwnt i gwmpas y cofnod ffeithiol.

O ran gwneud hynny ar ffurf albym cysyniadol, roeddwn i wedi bod eisiau arbrofi hefo cyfuno cerddoriaeth a barddoniaeth ar record ers sbel. Yn Hydref 2019 wedyn, wrth dyrchu yn archif Meredydd Evans a Phyllis Kinney ar gyfer sesiwn Unnos Gwerin Radio Cymru, mi ddes i ar draws hen alaw hyfryd o'r enw Marchnad Penmorfa. A dyna ddechrau meddwl am yr hen alawon yma a chymaint ohonyn nhw sydd wedi'u henwi mewn modd sy'n eu clymu wrth leoliadau daearyddol penodol iawn, gan roi potensial cysyniadol cryf iddyn nhw.

Gan fod Marchnad Penmorfa yn rhywle y byddai Carneddog a Hywel yn mynd – nid yn unig i fasnachu ond i hel straeon a newyddion difyr ar gyfer colofn Carneddog yn Yr Herald Cymraeg – roedd yr alaw honno yn ddechreubwynt i gychwyn meddwl am dynnu'r gerddoriaeth, y geiriau a'r hanes ynghyd.

Iestyn Tyne tu allan i gartref Hedd Wyn, Yr Ysgwrn

Beth sy' wedi dy ysbrydoli di am y stori tu ôl i'r llun a pham fod hi'n bwysig i ti ddweud y stori yma?

Yn un peth, fel gyda'r gyfrol dwi newydd ei chyhoeddi ar Prosser Rhys, awydd i gymryd y cyfle i ddogfennu ac ymateb yn greadigol i fywydau pobl sydd ar fin diflannu o'r cof byw. Mae yna bobl dwi wedi siarad â nhw sydd â chof plant o Carneddog a'r Carneddi fel yr oedd, ac mae hynny'n tynhau rhyw fymryn ar yr edafedd sy'n clymu'r artist wrth ei wrthrych.

Mae effaith weledol y llun yn atyniadol ac yn ddychrynllyd yr un pryd, fel yr hanes ei hun – rhamant yn gymysg â dinistr. Mae 'na lawer o densiwn felly – yn ein hymateb ni i'r llun; rhwng gwirionedd pobl o gig a gwaed a'r stori bapur newydd; rhwng traddodiad cenedlaethau a'r perchnogion newydd, di-Gymraeg oedd yn symud i fewn; rhwng y gymuned agos a'r ymateb cenedlaethol, ac rhwng bywyd ac angau ei hun. Y mannau canol llwyd hynny sy'n ysbrydoli'r ymateb creadigol.

Mae llawer o bobl yn gyfarwydd â'r llun, ond tydyn nhw ddim i gyd yn gwybod pwy oedd Carneddog a Catrin, na lle mae'r Carneddi, na pham y tynnwyd y llun. Mae hynny ynddo'i hun yn ddigon o reswm i ddweud y stori.

Beth sy'n arbennig am deithio i'r lleoliadau arwyddocaol yma ar gyfer taith gerdded Carneddi?

O gymryd golwg ehangach ar fy ngwaith dros y blynyddoedd diwethaf, mae cysylltiad pobl â'r dirwedd – sut maen nhw'n ei siapio ac yn cael eu siapio ganddi – yn thema gyson.

Diolch i dderbyn Cymrodoriaeth Cymru'r Dyfodol gan Gyngor Celfyddydau Cymru a'u partneriaid rhwng 2023 a 2025, cefais gyfle o ddifri i ddistyllu rhai o fy syniadau am hyn, gan gychwyn adeiladu corff o waith fyddai'n dod at y syniadau hyn mewn amryw ffyrdd.

Roedd y syniad o olyniaeth yn bwysig iawn i'r archwiliadau hynny – yr hyn a fu, yr hyn sydd, a'r hyn a fydd. Ac rydan ni mewn cyfnod go dyngedfennol yn ein hanes ni o ran hynny mewn perthynas â thirwedd Cymru – pwy sy'n ei etifeddu, pwy sydd â hawl arno, ac at ba ddiben?

Felly mi fydd y daith gerdded yn gyfle i roi gwedd ychydig yn wahanol ar y gwaith – rhoi bywydau Carneddog a Catrin a'u cymuned yng nghyd-destun y dirwedd fyw, amrywiol hon ydi'r gobaith.

Oes neges yn dy waith newydd?

Un peth dwi'n teimlo, neu'n gobeithio, fod yr albym a'r sioe fyw yn ei wneud ydi rhoi cyfrwng i fynegiant o'r galar roedd Carneddog a Catrin yn ei deimlo, ond heb o reidrwydd allu ei fynegi yn llawn ac yn huawdl ar y pryd.

Y tu hwnt i hynny, falle nid neges cymaint â rhoi argraff o, neu seinwedd i amgylchiadau pobl wledig, dlawd, diwylliedig, ar adeg ac mewn lleoliad daearyddol penodol. Un dehongliad personol ydi hwn, ac nid darn o ymchwil diffiniadol – dwi'n gobeithio y bydd o'n codi teimladau ym mhobl sy'n gwneud iddyn nhw fod eisiau mynd ati i ddysgu mwy am Carneddog, Catrin a'u byd.

Dilynwch Cymru Fyw ar Facebook, X, Instagram neu TikTok.

Anfonwch unrhyw syniadau am straeon i [e-mail] neu cysylltwch drwy WhatsApp ar 07709850033.

Lawrlwythwch yr ap am y diweddaraf o Gymru ar eich dyfais symudol.