Cofio Eisteddfod Aberdâr 1956 wrth baratoi at 2024

Ar ôl cyffro Eisteddfod Genedlaethol Llŷn ac Eifionydd yr wythnos ddiwethaf, mae'r gwaith paratoi eisoes wedi dechrau ar gyfer prifwyl Rhondda Cynon Taf y flwyddyn nesaf.

Dyma fydd y tro cynta i'r Eisteddfod gael ei chynnal yn y sir ers 1956.

Aberdâr oedd y lleoliad bryd hynny, ac mae rhai o drigolion yr ardal wedi bod yn rhannu eu hatgofion o'r ŵyl y flwyddyn honno.

Mae Elfed Davies o'r Gadlys, Aberdar yn 94 oed. Roedd yn aelod o'r pwyllgor gwaith ym 1956 - yr unig aelod sydd ar ôl erbyn heddiw.

Mae'n cofio'r awydd yn y cylch i ddenu'r Eisteddfod i Barc Aberdâr.

"Odd lot o steddfodau bach yn (Theatr) y Coliseum gyda ni bryd hynny - plant a phethe' fel 'na.. a lot o gwmnïau dramau, capeli a pethe' a'r rheiny oedd wedi penderfynu i wneud cais i gynnal yr Eisteddfod.

"O'dd Aberdâr wedi colli rhyw bedair gwaith o'r blaen i rai eraill yn y de, ac o'n nhw'n ffodus dros ben i gael hwn wedyn."

Elfed Davies yw unig aelod pwyllgor gwaith Eisteddfod 1956 sy'n dal yn fyw

Flwyddyn cyn yr Eisteddfod, cafodd Gŵyl y Cyhoeddi ei chynnal ym mis Mehefin 1955, ac fe gafodd ei dangos gan y BBC - y tro cynta i seremoni'r Orsedd gael ei dangos ar y teledu.

Mae'n debyg bod torf o rhwng 10,000 a 12,000 yno yn gwylio'r seremoni.

"Wi'n cofio cerdded lan gyda tri phlentyn o'r ysgol ble o'n i'n dysgu yn Hirwaun," meddai Elfed.

"O'n nhw'n cario'r faner, a dw i'n cofio achos doedd dim traffig ar yr hewl o gwbl - o'dd y cyngor mo'yn pawb yn saff."

Yn yr Eisteddfod ei hun ym mis Awst 1956, Elfed oedd un o ysgrifenyddion y pwyllgor celf a chrefft.

Bryd hynny, roedd yr ŵyl yn cynnwys nifer o gystadleuthau gwahanol iawn i heddiw - fel creu llwy bren, ac adran benodol i'r glowyr gan gynnwys cystadleuaeth clymu a phlethu gwifrau

Tîm o Lofa Great Mountain, y Tymbl. Y capten W S Davies (heb ei grys), David Evans (mewn boiler suit), Allan Marchant (mewn siaced) a Danny Harris yn ceisio cael y wifren a weuwyd at ei gilydd i fod o'r un trwch â'r gwreiddiol.

Mae Elfed yn cofio'r gwaith o baratoi'r babell cyn yr Eisteddfod, oedd yn golygu aros tan yn hwyr y nos i sicrhau bod popeth yn ei le.

"O'n i'n gwneud popeth yn deidi cyn mynd, a wedyn wrth fynd mas o'n i wedi dweud 'gadewch y glwyd yn Glan Road ar agor ac fe allwn ni gerdded mas a wedyn cloi e.'

"Ond o'dd e ar glo, ac o'n i'n gorfod dringo dros y wal a neidio lawr.

"O'dd dau neu dri ohonon ni, ac yn ffodus doedden ni ddim wedi torri dim byd achos o'dd y wal yn uchel!"

Meinwen Llywelyn a’r actores Gaynor Morgan Rees, oedd yn 16 oed yn 1956, ar faes yr Eisteddfod

Un arall sy'n cofio cymryd rhan yn Eisteddfod 1956 yw'r actores Gaynor Morgan Rees - cafodd ei geni a'i magu ychydig filltiroedd i'r de o'r maes ym mhentref Abercwmboi.

"Dw i'n teimlo ei bod hi'n dywydd sych a braf achos mae gen i luniau o Meinwen Llywelyn a fi yn tynnu lluniau i'r wasg ar y pryd a mae'r tywydd bob amser yn sych!

"Odd yr Eisteddfod yn wahanol iawn wrth gwrs i heddiw - nosweithiau llawen a dawnsio gwerin nid gigs a phethe' fel 'na, ac wrth gwrs o'dd Sian Phillips yno am y tro cynta' yn y 'Steddfod - cymerwch chi sigarét a Siwan (gan Saunders Lewis) wnaeth hi."

Mae'n cofio hefyd y cymdeithasu yn yr hwyr ynghanol Aberdâr.

"Canu emynau bryd hynny ynte - cerflun Caradog ynghanol y dref, dyna lle oedden ni i gyd yn ymgasglu, a llawer iawn o gerdded 'nôl i'r pentrefi yn hytrach na mynd mewn tacsis - o'dd dim siwd beth â thacsis - cerdded o'dd pawb yn 'neud bryd hynny!"

Rhaglen Gŵyl y Cyhoeddi yn Aberdâr ym 1955

Mae Gaynor Morgan Rees yn pwysleisio faint o weithgarwch trwy gyfrwng y Gymraeg oedd yn digwydd yng Nghwm Cynon yn y 1950au.

"Odd y Cymrodorion yn gryf iawn er enghraifft, mi oedd pump eisteddfod yn cael eu cynnal yn y cwm yr adeg hynny.

Roedd canu corawl yn ei anterth yn y cwm yr adeg honno, meddai, a channoedd yng Nghôr yr Eisteddfod.

"Oedden nhw'n ymarfer am ddwy flynedd yn barhaus, ac o'n nhw'n neud pethe' fel y Meseia - ddim jyst ambell i gan ond nosweithiau llawn, a'r London Philharmonic Orchestra yn dod i gyfeilio [iddyn] nhw."

'Lot o atgofion'

Mae'r gantores Susan Dennis-Gabriel yn byw yn Vienna ers blynyddoedd, ond cafodd ei geni a'i magu yn Aberdâr ac roedd yn 10 oed adeg yr Eisteddfod Genedlaethol yno.

"Mae lot o atgofion gyda fi, o'n i'n edrych ar y rhaglenni ac o'n i'n gallu cofio beth o'n i'n canu a chofio'r geiriau!"

Mae gan Susan Dennis-Gabriel atgofion da o'r Eisteddfod yn blentyn

"O'dd côr gyda ni o'r ysgol yn cystadlu, ac enillon ni'r wobr gynta' - o'dd hwnna'n ffantastig.

"On i'n canu 'Cân yr Arad Goch', ac un gân gan Schubert - dw i byth wedi anghofio hwnna achos dw i wedi canu fe yn Almaeneg sawl gwaith oddi ar 'ny.

"Mae'r geiriau yn fy mhen o hyd - o'n i'n dwlu ar y gân a wedyn canes i fe yn Almaeneg flynyddoedd ar ôl 'ny."

Roedd 'na gyngerdd i'r plant yn y pafiliwn ar nos Fawrth yr Eisteddfod.

"On i'n cyfri heddiw," meddai Susan "O'dd mwy na 800 o blant yn y cyngerdd 'ma, a rhai eraill yn dawnsio, 'neud cân actol a chanu penillion.

"Teitl y cyngerdd oedd Y Tymhorau - o'n ni'n dechrau gyda'r gwanwyn, haf, hydref a gaeaf ac odd e'n gyngerdd enfawr o'n i byth yn anghofio fe.

"Wi'n hen wraig nawr ond mae'n ffres yn fy nghof i!"

Cafodd Gŵyl Gyhoeddi Eisteddfod Rhondda Cynon Taf 2024 ei chynnal yn Aberdâr ym mis Mehefin eleni, ac yn ystod y seremoni, fe fu'r archdderwydd Myrddin ap Dafydd yn cyfeirio at Elfed Davies.

"O'dd hwnna'n arbennig," meddai Elfed.

"Wedyn ar ôl y cyhoeddiad 'ethon ni lan i ble oedden nhw'n cael rhywbeth i fwyta, a fe ddaeth e [Myrddin ap Dafydd] i siarad 'da fi achos o'dd e wedi dweud ei fod e eisiau siarad da fi, ond yn anffodus doedd e ddim yn gwisgo'i het achos o'dd e'n rhy dwym!"

Roedd Gaynor Morgan Rees yn y seremoni hefyd, yn cerdded yng ngorymdaith yr Orsedd.

"Mi oedd yn brofiad gwefreiddiol!" meddai

"Mi oedd y strydoedd yn llawn o bobl ac am y tro cynta' erioed i mi gofio o'dd pobl yn cymeradwyo wrth i ni gerdded heibio - wir o'dd e'n brofiad bythgofiadwy!

"Dw i'n edrych ymlaen yn fawr iawn at Eisteddfod Rhondda Cynon Taf."