Hanes coll argae Llyn y Fan Fach
- Cyhoeddwyd
Argae Llyn y Fan Fach
"Bydd rhestru Llyn y Fan Fach yn sicrhau y bydd ei etifeddiaeth hanesyddol yn cael ei chadw'n fyw ac fe gofir amdano am genedlaethau i ddod."
Mae Cadw wedi cyhoeddi bod argae Llyn y Fan Fach yn y Bannau Brycheiniog bellach â statws rhestredig Gradd ll.
Er nad yw hanes yr argae yn un adnabyddus iawn heddiw mae hi'n hynod arwyddocaol yn ardal Sir Gaerfyrddin ac yn dweud darn o stori bwysig gwrthwynebwyr cydwybodol y Rhyfel Byd Cyntaf.
Roedd y diwydiant tunplat yn ffynnu yn Llanelli ar ddiwedd y 19eg ganrif ac o ganlyniad cyrhaeddodd bwynt ble roedd prinder dŵr ar gyfer y dref, y ffatrïoedd a'i phobl.
Gweithwyr yn yr argae - roedd poblogaeth Llanelli wedi codi 34% rhwng 1901 a 1911
Roedd hi'n fater brys, ac o ganlyniad daeth gweithlu arbenigol o 175 o Wyddelod i ddechrau ar y gwaith o greu argae yno yn 1912.
Gan ymestyn 300m uwch lefel y môr, dechreuodd y gwaith peirianyddol drawsnewid y llyn yn gronfa ddŵr a gosodwyd pibell i gludo dŵr 25 milltir i Lan-on a Llanelli.
Llyn y Fan Fach yn Llanddeusant, lleoliad hen chwedl Gymreig am 'Forwyn y Llyn', oedd cyflenwad dŵr newydd i dref Llanelli.
Ond daeth y gwaith i ben yn sydyn iawn. Gydag Ewrop yn paratoi at ryfel byd, byr iawn oedd cyfnod y gweithwyr yno a bu'n rhaid rhoi gorau i'r adeiladu.
Cartref y gweithwyr
Wedi i'r rhyfel ddechrau mi fethodd Cyngor Llanelli â sicrhau carcharorion rhyfel i gwblhau'r gwaith peirianyddol - gan adael yr argae yn anghyflawn.
'Parhau i rannu ei stori'
Ond mae cyfraniad grŵp o wrthwynebwyr cydwybodol y Rhyfel Byd Cyntaf yn chwarae rhan allweddol yn y stori.
Gyda'r argae yn sych daeth Llanddeusant yn gartref i gannoedd o wrthwynebwyr cydwybodol, yn bennaf dynion o ogledd-orllewin a chanolbarth Lloegr. Yn sgil eu gwaith diflino, llwyddwyd i gwblhau'r argae a thrawsnewid y llyn, o'r diwedd, yn gronfa ddŵr oedd fawr ei hangen ar Sir Gaerfyrddin.
Yr argae heddiw
"Mae'r gronfa ddŵr yn enghraifft anarferol a phrin o gyfraniad ehangach y Gwrthwynebwyr at waith sy'n bwysig yn genedlaethol, ond nid yn ymwneud â rhyfel," meddai Gwilym Hughes, pennaeth Cadw.
Roedd yr amodau ar gyfer y gwaith peirianneg ar y mynydd yn heriol iawn, a bu'n rhaid i'r gweithwyr gwblhau'r gwaith tir mewn tywydd garw a gweithio oriau hir.
Ond erbyn 1919 roedd digon o ddŵr bellach ar gael i bobl Llanelli.
Dŵr y llyn yn llifo lawr i'r i'r argae
"Rydym yn falch y byddwn nawr yn gallu diogelu Llyn y Fan Fach a pharhau i rannu ei stori," meddai Gwilym Hughes.
Hefyd o ddiddordeb: