Cymru yn 'methu tric' drwy beidio datganoli dŵr

Llyn Efyrnwy oedd y gronfa gyntaf i'w chreu yng Nghymru i gyflenwi dŵr i Loegr

Chwe blynedd wedi iddi ddod yn ddeddf gwlad, nid yw rheolaeth lawn dros bolisi dŵr wedi'i throsglwyddo i Lywodraeth Cymru o hyd.

Mae arbenigwyr yn credu y gallai cael y pwerau roi hwb economaidd enfawr i Gymru.

Mae'r gweinidog cabinet a lywiodd y mesur drwy'r Senedd, a drosglwyddodd y pwerau, yn dweud ei fod wedi'i syfrdanu nad yw wedi digwydd eto.

Dywed llywodraethau Cymru a'r DU nad oes cynlluniau i'w trosglwyddo yn y dyfodol agos.

• Dŵr oer sy'n cysgu yn Nhryweryn...

• A ddylai dŵr gael ei werthu i Loegr mewn sychder?

• Tryweryn Oes Fictoria

Chwe blynedd o oedi

Mae gwleidyddiaeth dŵr yng Nghymru yn fater llawn emosiwn.

Roedd boddi Capel Celyn i ddarparu dŵr i Lerpwl bron i 60 mlynedd yn ôl, yn foment hollbwysig, yn dangos nad oedd gan Gymru unrhyw reolaeth dros bwy allai ddefnyddio ei hadnoddau naturiol.

Gorymdeithio yn Lerpwl ym mis Tachwedd 1956 mewn ymgais i atal Cyngor y Ddinas rhag boddi pentref Capel Celyn

Roedd y pŵer dros bolisi dŵr i fod i gael ei drosglwyddo i Gymru chwe blynedd yn ôl o dan Ddeddf Cymru 2017, ond dyw hynny ddim wedi digwydd.

Alun Cairns AS oedd yr Ysgrifennydd Gwladol a roddodd y mesur drwy'r Senedd i ganiatáu i hyn ddigwydd.

Mae'n dweud ei fod wedi ei syfrdanu.

Cafodd Alun Cairns ei benodi yn Ysgrifennydd Cymru am y tro cyntaf ym Mawrth 2016

"Mae wedi golygu bod Llywodraeth Cymru wedi cael y cyfle i reoli'r cyflenwad, a'r dylanwad ynghylch polisi dŵr, a'r penderfyniadau ynglŷn â pholisi dŵr, ond wedi penderfynu peidio â'i gymryd," meddai.

"Rwy' wedi'n syfrdanu a ffili credu'r peth."

'Proses gymhleth'

Mae llythyr a ddaeth i law Plaid Cymru, o ganlyniad i gais rhyddid gwybodaeth, yn dangos mai Llywodraeth Cymru a ofynnodd am i'r prosiect i ddod â'r pwerau i Gymru gael ei roi i'r naill ochr.

Wedi'i ysgrifennu yn ôl yn 2018, mae'n gofyn am oedi tan 2022 cyn datganoli'r pŵer.

Ysgrifennodd Gweinidog Amgylchedd Cymru ar y pryd, Hannah Blythyn at y Gweinidog Amgylchedd yn Llywodraeth y DU, Therese Coffey, gan ddweud: "Mae'r pwerau yn Neddf Cymru 2017 yn galluogi'r swyddogaethau i gael eu rhannu i adlewyrchu rhaniad rhwng Cymru a Lloegr ar hyd y ffin.

"Mae angen gwaith sylweddol i fapio'r holl swyddogaethau hyn ac i benderfynu ar y polisi i'w gymhwyso yn yr ardaloedd unigol.

Fe wnaeth Hannah Blythyn ofyn am i'r prosiect i ddod â'r pwerau i Gymru gael ei roi naill ochr

"Bydd angen datblygu'r ymagwedd gyda'r effaith leiaf bosibl ar gwsmeriaid a'r cwmnïau dŵr.

"Roeddem wedi cytuno'n wreiddiol i alunio ddigwydd ym mis Ebrill 2020.

"Mae hon yn broses gymhleth... Felly, gofynnaf am eich cytundeb i aildrefnu'r dyddiad targed ar gyfer gweithredu'r aluniad i Wanwyn 2022."

'Werth ffortiwn'

Dywed Plaid Cymru fod hyn yn bwysig oherwydd er bod gan weinidogion yng Nghymru rai pwerau dros yr hyn y mae Dŵr Cymru yn ei wneud, nid yw hynny'n wir am gwmnïau dŵr Lloegr, sy'n caniatáu iddynt bibellu dŵr o gronfeydd dŵr Cymru i gwrdd â gofynion dwr yn Lloegr.

Dywedodd llefarydd y blaid dros newid hinsawdd, Delyth Jewell AS: "Ar hyn o bryd, gellir tynnu biliynau o litrau o ddŵr o Gymru bob blwyddyn i'w ddefnyddio yn Lloegr, ac mae hynny'n digwydd ar gost, oherwydd mae'r cwmnïau dŵr yn Lloegr yn canfod bod cael y dŵr hwn yn rhatach na thrwsio pibellau sy'n gollwng.

"Ni all hynny fod yn iawn. Nid yw adnoddau naturiol Cymru yn cael eu defnyddio er budd pobl Cymru."

Delyth Jewell: "Gellir tynnu biliynau o litrau o ddŵr o Gymru bob blwyddyn i'w ddefnyddio yn Lloegr"

Mae'r Athro Emeritws Roger Falconer o Brifysgol Caerdydd yn arbenigwr ar wleidyddiaeth dŵr.

Mae'n dweud bod Cymru'n colli tric ac y gallai datganoli pŵer fod yn werth ffortiwn.

"Dŵr yw un o'r nwyddau mwyaf gwerthfawr sydd gennym ar y blaned hon - dŵr ac aer. Ni allwn oroesi heb ddŵr, aer a bwyd.

"Ac os oes gan Gymru gyfle a chyfle i reoli ei dŵr ei hun, yna rwy'n meddwl y dylen nhw gipio hynny cyn gynted â phosibl. Oherwydd bod hwn yn ased rhyfeddol.

"Mae'n llawer mwy gwerthfawr nag olew. Gallwn fyw ar y blaned hon heb olew.

"Ni allwn fyw ar y blaned hon heb ddŵr. Felly dylai Cymru achub ar y cyfle, yn fy marn i, i wneud popeth o fewn ei gallu i reoli ei dŵr hyd eithaf ei gallu.

"Mae'n adnodd dŵr gwerthfawr iawn, iawn. Mae bywyd cyfan yn dibynnu ar ddŵr."

Ond ar hyn o bryd, dywed y ddwy lywodraeth nad oes unrhyw drafodaethau'n cael eu cynnal ar ddatganoli dŵr, ac nid oes ychwaith amserlen o ran pryd y byddan nhw'n ail-ddechrau.