Bron i 300 o hen domenni glo Cymru 'â statws risg uchel'

Cafodd statws risg pob tomen lo yng Nghymru ei adolygu mewn ymateb i dirlithriad Pendyrus 12 mis yn ôl

Mae bron i 300 o hen domenni glo Cymru'n cael eu hystyried yn rhai "risg uchel" all achosi perygl i bobl neu eiddo, 12 mis wedi tirlithriad yn y Rhondda.

Bu arbenigwyr yn trafod effaith newid hinsawdd ar ddiogelwch hen safleoedd pwll glo mewn uwchgynhadledd ar-lein gyda Llywodraeth Cymru ddydd Mawrth.

Mewn cyfweliad gyda'r BBC yn dilyn y cyfarfod hwnnw, dywedodd y Prif Weinidog, Mark Drakeford, mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU oedd talu am unrhyw waith yr oedd ei angen i wneud tomenni glo Cymru'n ddiogel.

Cafodd adolygiad ei gynnal wedi i 60,000 o dunelli o wastraff glo lithro lawr mynydd ym Mhendyrus fis Chwefror y llynedd yn dilyn Storm Dennis.

Mae dros 2,000 o domenni glo yng Nghymru - y mwyafrif ar dir preifat, ac yn bennaf yng nghymoedd y de.

• Tomen lo yn y Rhondda'n symud o ganlyniad i law trwm

• 'Angen £500m i ddiogelu hen domenni glo Cymru'

Wedi tirlithriad Pendyrus cafodd y tomenni eu mapio a'u hasesu i weld pa mor sefydlog ydyn nhw.

O'r 294 sy'n rhai risg uchel, mae:

• 70 yn Sir Caerffili;

• 64 yn Rhondda Cynon Taf;

• 59 ym Merthyr Tudful;

• 42 ym Mhen-y-bont ar Ogwr;

• 35 yng Nghastell-nedd Port Talbot;

• 16 ym Mlaenau Gwent;

• 8 yn Sir Abertawe.

Tomen Aberllechau ble bu tirlithriad ym mis Rhagfyr wedi glaw trwm

Tasglu yn cynnwys llywodraethau Cymru a'r DU, yr Awdurdod Glo, awdurdodau lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru fu'n edrych ar y sefyllfa.

Daeth i'r casgliad nad yw'r ddeddfwriaeth gyfredol "yn ddigon cadarn na'n addas i'w bwrpas o ran archwilio a chynnal a chadw" hen domenni.

'Rheolaeth yn allweddol'

Amcangyfrifir y byddai gwaith diogelu tomenni'n costio £600m, ac oherwydd hynny roedd angen cynllun hirdymor i fynd i'r afael â'r broblem, meddai Mr Drakeford.

"Mae'r tomenni glo wedi bod yna ers ymhell cyn datganoli," meddai.

"Chafodd Llywodraeth Cymru erioed ei ariannu i ddiogelu'r tomenni yn unol â'r safonau sydd eu hangen heddiw.

"Mae Llywodraeth y DU wedi cytuno i ariannu'r rhaglen ar gyfer y flwyddyn nesaf, ac i drafod ariannu tu hwnt i hynny.

"Ond mae angen cynllun 10 mlynedd - nid un wedi ei wneud drwy Fformiwla Barnett, ond rhaglen sy'n cydnabod yr hyn y mae'r diwydiant glo wedi ei adael ar ôl yn y rhan yma o'r DU."

Mae gwaith ar droed i sefydlogi ac adfer y llethr ym Mhendyrus

Yn ôl prif weithredwr yr Awdurdod Glo, Lisa Pinney, mae'r ffordd y mae tomenni yn cael eu rheoli'n allweddol o ran lleihau'r risg i gymunedau.

"Ychydig dan 300 sy'n safleoedd risg uwch ond mae hynny mewn gwirionedd yn golygu eu bod angen mwy o sylw ac archwilio cyson i sicrhau eu bod yn parhau'n ddiogel," meddai.

Pwysleisiodd y bydd yna weithredu yn achos unrhyw bryderon.

"Gall unrhyw domen sy'n hen ddeunydd cloddio ar lethr greu risg, yn amlwg, ond y peth allweddol ydy rheoli dŵr a'i gadw draw," meddai.

"Dyna pam mae'r archwiliadau a'r cynnal a chadw mor bwysig."

Mae Wayne Thomas o Undeb y Glowyr yn croesawu'r gwaith ymchwil i ddiogelwch tomenni

Mae'n bwysig, medd ysgrifennydd Undeb y Glowyr De Cymru, Wayne Thomas, i gasglu cymaint o wybodaeth â phosib a gweld pa rai sydd angen eu symud.

"Ble ma' nhw'n saff a s'dim isie 'neud dim byd mawr, [dyna] un categori," meddai.

"Y categori byddwn i'n disgwyl ar yw: faint o'r tips hyn sydd ddim yn saff, isie 'neud y gwaith arnyn nhw nawr a ffindio mas wedyn 'ny, 'reit, falle bod coal tips yn llefydd 'sdim isie ni hala arian arnyn nhw o gwbl'."

'Cryn dipyn o ofn'

Er na chafodd unrhyw un anaf yn nhirlithriad Pendyrus flwyddyn yn ôl, fe wnaeth achosi "cryn dipyn o ofn", medd Sam Hughes, sy'n gallu gweld y llethr o'i chartref yng Nglynrhedynog.

Roedd hynny oherwydd "beth all fod wedi digwydd a'r ffaith pa mor gyflym dda'th y tip i lawr", ac mae'n rhaid, felly, ystyried symud tomenni, meddai.

"Unwaith chi lan ar y mynydd ma' fe'n hyfryd i edrych arno, ond os ma' rhywbeth yn digwydd fel hyn pan ma' pobl yn cerdded o gwmpas - wel, mae'n mynd i fod yn awful.

"Mae'n mynd i edrych yn od, siŵr o fod, os maen nhw yn symud nhw gyd, ond os dyna'r unig beth maen nhw'n gallu neud, falle dyna be dylen nhw neud."

Mae peth gwaith diogelu wedi'i wneud ers trychineb Aberfan, medd Dr Ben Curtis, ond mae risg o hyd yn achos ambell domen

Does dim syndod bod pryderon o hyd ynghylch diogelwch tomenni, meddai'r hanesydd Dr Ben Curtis, sy'n arbenigo ar y diwydiant glo, yn sgil newid hinsawdd a chyfnodau glaw trwm iawn.

"Mae lot ohonyn nhw wedi ca'l eu symud ar ôl trychineb Aberfan wrth gwrs," meddai.

"Ond mae lot ohonyn nhw dal i fod yna, a ma'r potensial dal i fod yna am broblemau yn y dyfodol, efallai."

Talu'r pris

Mae'n hanfodol, medd AS Llafur Rhondda, Chris Bryant i roi'r cyllid priodol.

"Mae'n frawychus na chafodd cofrestr o hen domenni glo mo'i llunio wrth gau'r pyllau felly mae'n hen bryd i'r gwaith yma ddigwydd," meddai.

"Gyda chymaint ar dir preifat, mae'n mynd i fod yn waith anferthol a chymhleth ac mae'n rhaid i San Steffan a'r Senedd [yng Nghymru] gydweithio.

"Fy ofn mwyaf yw y bydd [y Canghellor, Rishi] Sunak yn mynnu bod cynghorau lleol yn talu am hyn o'u trethi cyngor, ond ni ddylai cymunedau tlotaf y DU gael eu gorfodi i dalu am dacluso ein treftadaeth ddiwydiannol genedlaethol."

Dyn yn cerdded ger safle tirlithriad Pendyrus

Dywed Llywodraeth y DU ei bod wedi cydweithio gyda Llywodraeth Cymru ers stormydd dechrau 2020 i roi mwy o gefnogaeth i gymunedau gafodd eu heffeithio.

"Yn Rhagfyr, fe wnaethon ni gadarnhau y byddai £31m yn cael ei ddarparu ar gyfer y gwaith hanfodol yma, gyda £9m ar gyfer gwaith adfer tomenni glo bregus," medd llefarydd.

Ychwanegodd bod Llywodraeth Cymru wedi cael £1.3bn yn ychwanegol ar gyfer y flwyddyn nesaf "felly maen nhw mewn lle da i barhau gyda'r gwaith hyn".

Roedd yr uwchgynhadledd hefyd yn gyfle i drafod materion diogelwch ehangach wedi i bwysedd dŵr mewn hen siafft achosi llifogydd difrifol fis diwethaf yn Sgiwen.