Pump o eiriau ac ymadroddion yr haf

Gyda'r dyddiau'n brafio a'r perthi'n dechrau ffrwydro gyda blodau, yr Athro Ann Parry Owen, Golygydd Hŷn Geiriadur Prifysgol Cymru, sy'n dathlu dyfodiad yr haf gydag esboniad o rai o ymadroddion hafaidd y Gymraeg gan ddechrau gyda hirddydd haf ar Mehefin 21.

Ar 21 Mehefin byddwn ni'n dathlu hirddydd haf, neu Alban Hefin, sef y diwrnod hiraf o oleuni'r haul rhwng gwawr a machlud. Enwau eraill arno yw'r haul-orsaf neu'r heuldro, sefsummer solstice yn Saesneg - y dydd pan fo'r haul bellaf oddi wrth y cyhydedd, ac fel petai'n oedi neu sefyll ychydig cyn dychwelyd.

Iolo Morganwg a greodd yr enw Alban Hefin, ac Alban Arthan oedd ei enw am y diwrnod byrraf, 21 Rhagfyr, sef byrddydd gaeaf.

Cafodd Iolo yr elfen hefin o MeHEFIN, sy'n hen enw'n golygu 'canol haf' (ma- 'canol' + hefin 'haf').

Ystyr cyntefin, yr hen enw ar fis Mai, oedd 'dechrau'r haf' (cynt- + hefin), ac ystyr Gorffennaf yw 'diwedd yr haf' (gorffen + haf).

I ni, enw gwrywaidd yw haul heddiw (haul poeth, nid haul boeth), ond nid felly ers talwm, fel y mae'r gair heulwen (haul + gwen) yn profi.

Am y rheswm hwn roedd yr hen feirdd yn hoff iawn o gymharu eu cariadon â'r haul - fel y gwnaeth Dafydd ap Gwilym yn ei gywydd enwog 'Morfudd fel yr Haul', lle mae'n disgrifio Morfudd a'r haul fel pwerau benywaidd cryf a disglair y mae bywyd yn llwm ac yn oer iawn hebddynt, gyda'r haul yn tueddu i fynd y tu ôl i gwmwl neu i fachludo gyda'r nos, a Morfudd yr un fath yn mynd adre at ei gŵr!

Torheulo neu folaheulo? Torheulo yw'r gair arferol yn y gogledd am folaheulo'r deheuwr, ac ers talwm soniai pobl hefyd am ymorheulo a boldesu ('cynhesu'r bol'!).

Ond tra bod bola a bol yn gwbl gyfarwydd heddiw, nid felly'r gair 'tor' i'r rhan fwyaf ohonom, o leiaf nid fel gair ar ei ben ei hun. Ond yr un tor sydd yma ag yn y gair torllwyth, sy'n disgrifio llond nyth ('llond bol') o gathod neu gŵn bach, neu o berchyll.

Efallai i chi hefyd glywed am fridiau defaid 'torddu' a 'thorwen', sef rhai a chanddynt foliau du neu wyn; neu am bysgodyn o'r enw 'torgoch', sef math o frithyll bychan ac iddo fol coch ac sy'n byw yn rhai o lynnoedd gogledd Cymru. Tynnodd y gwneuthurwr mapiau enwog, John Speed, sylw at y pysgodyn hwn yn 1612: 'In the Pool Lin-Peris there is a kinde of fish called there Torcoch having a red belly, no where else seene'.

Mae'r eirfa gyfoethog sydd gennym i ddisgrifio'r traeth a llanw'r môr yn dangos pa mor bwysig oedd y bywyd morol i Gymry'r gorffennol.

Yr un gair yn y pen draw yw 'llanw' â 'llenwi', gyda 'llanw' yn air sy'n disgrifio llif y môr yn llenwi'r traeth.

Ar rai adegau o'r flwyddyn ceir llanw arbennig o uchel, fel llanw coch Awst a welir yn dod i fyny afonydd Wnion a Mawddach yn Awst, a'r gair coch, mae'n siŵr, yn cyfeirio at liw'r dŵr, sy'n llawn pridd a thywod wrth i'r cerrynt sgwrio'r glannau.

Ar ôl cyrraedd penllanw, ei bwynt uchaf, bydd y môr yn treio, yn mynd ar drai, gan gilio i lawr y traeth nes cyrraedd ei bwynt isaf, sef y distyll.

Roedd llaered yn hen air am y tir tywodlyd rhwng penllanw a distyll, yn enwedig ar gyfer croesi rhwng y tir mawr ac ynys. Mae'n air sydd wedi goroesi mewn ambell enw lle, fel Llaerad y Felin neu Ynys Laerad, enwau ar hen rydau i groesi'r Lasinwen rhwng Ynys Cybi a thir mawr Môn.

'Ar ryw brynhawngwaith teg o ha' hirfelyn tesog, cymerais hynt i ben un o fynyddoedd Cymru, a chyda mi sbienddrych i helpu 'ngolwg egwan i weled pell yn agos …', meddai Elis Wynne ar ddechrau Gweledigaethau'r Bardd Cwsg (1703).

Heb os, dyma linell agoriadol orau'r iaith Gymraeg! Mae'n amlwg mai 'heulog a phoeth' yw ystyr tesog yma - gyda 'tes' yn air am wres yr haul a thywydd poeth yn gyffredinol.

Defnyddid y gair moeldes am dywydd poethach byth - tywydd chwilboeth gyda gwres moel a digyfaddawd nad oes modd dianc rhagddo.

Mewn rhai tafodieithoedd mae tes wedi dod i olygu 'tarth' - er enghraifft y math o niwl ysgafn sy'n codi'n aml o wely dyffryn, ac sy'n arwydd bod diwrnod poeth i ddod.

Mae 1 Mehefin yn nodi dechrau'r haf yn ôl y calendr meteorolegol ond mae'r haf yn ôl y calendr astrolegol fel arfer ar Fehefin 21, weithiau Mehefin 20, sef y diwrnod hiraf - diwrnod dathlu fyddai'n bwysig yn yr hen galendr baganaidd.

Hefyd o ddiddordeb: