Iechyd: 'Yr argyfwng costau byw cyn waethed â'r pandemig'

Mae'r bwlch rhwng iechyd yr aelwydydd mwyaf cyfoethog a'r aelwydydd tlotaf yn cynyddu, yn ôl Syr Frank

Fe allai'r argyfwng costau byw fod cyn waethed i iechyd y genedl â'r pandemig, yn ôl prif feddyg Llywodraeth Cymru.

Mae Dr Frank Atherton yn rhybuddio y gallai effaith y cynnydd mewn costau byw greu niwed am "genedlaethau".

Yn ei adroddiad blynyddol, mae Prif Swyddog Meddygol Cymru yn nodi mai'r bobl sy'n dioddef fwyaf, fel yn y pandemig, yw'r tlotaf.

• Costau byw yn 'gwaethygu unigrwydd' pobl hŷn

• Galw am wres ar bresgripsiwn i'r mwyaf bregus

"Gall holl effeithiau'r argyfwng costau byw ar iechyd a lles yn eu cyfanrwydd fod cyn waethed â pandemig Covid-19" meddai Syr Frank yn ei adroddiad.

"Mae llawer o'r niwed i iechyd ac anghydraddoldebau cynyddol y mae dinasyddion Cymru'n eu hwynebu yn sgil yr argyfwng costau byw - yn ogystal â phandemig Covid-19 cyn hynny - yn deillio o broblemau hirdymor sydd wedi ymwreiddio, megis tlodi, cyflogau isel, a stoc dai hŷn, sy'n llai effeithlon o ran ynni.

"Mae'r argyfwng costau byw yn rhoi rhagor o bwysau ar yr un problemau."

Mae Syr Frank yn galw ar fusnesau mawr i gymryd mwy o gyfrifoldeb am yr effaith all eu cynnyrch ei gael ar iechyd

Ychwanegodd fod "gan yr argyfwng costau byw y potensial i effeithio ar bawb yng Nghymru, ond bydd yn cael mwy o effaith ar bobl sydd eisoes yn wynebu tlodi.

"Mae hyn yn debygol o gynnwys pobl ar incwm isel, pobl ddigartref, pobl sy'n byw gydag anableddau, pobl hŷn, plant, a'r rhai sy'n byw mewn ardaloedd gwledig.

"Felly, bydd yr argyfwng costau byw'n cyflymu'r broses o gynyddu gwahaniaethau rhwng iechyd yr aelwydydd mwyaf cyfoethog a'r aelwydydd tlotaf yng Nghymru."

Effeithio ar 'les meddyliol a chorfforol'

Mae'r adroddiad yn nodi fod sicrhau bod gan bobl le cynnes a sych i fyw, bwyd maethlon a gwaith teg, yn sylfeini hanfodol ar gyfer byw bywyd iach.

Ond oherwydd bod costau ynni, bwyd a thanwydd wedi bod yn llawer uwch na'r cynnydd mewn cyflogau a thaliadau lles, mae Syr Frank yn rhybuddio fod hyn "yn golygu bod mwy o bobl yng Nghymru yn methu a fforddio'r sylfeini hanfodol hyn... gan arwain at ganlyniadau negyddol ar gyfer iechyd a lles meddyliol a chorfforol".

Roedd Syr Frank Atherton yn ffigwr amlwg yn ystod ymateb Llywodraeth Cymru i'r pandemig

Mewn cyfweliad â BBC Cymru dywedodd Syr Frank y gallai'r effeithiau barhau am genedlaethau.

"Rydyn ni'n gwybod bod yr ergydion economaidd hyn i'r system yn cael effeithiau tymor hir... felly, mae 'na risg o greithio'r genhedlaeth nesaf," meddai.

"A dyna pam rwy'n credu y gallai'r bygythiad fod cymaint â bygythiad y pandemig Covid i'n hiechyd fel cenedl."

'Blaenoriaethu elw dros iechyd'

Yn ogystal, mae'r adroddiad yn galw ar fusnesau mawr i gymryd mwy o gyfrifoldeb am yr effaith niweidiol all eu cynnyrch ei gael ar iechyd unigolion.

"Cwmnïau mawr iawn sy'n aml yn gyfrifol am gynnyrch fel tybaco, alcohol, a bwyd a diod sydd ddim yn iach," meddai'r prif swyddog meddygol.

"Cwmnïau yw'r rhain sydd â chyllidebau marchnata enfawr sy'n blaenoriaethu elw dros iechyd y cyhoedd.

"Gall y cwmnïau yma dargedu lle maen nhw'n gwerthu eu cynnyrch... sy'n golygu ein bod wedi gweld dwysedd cynyddol o gamblo, bwyd cyflym a siopau alcohol mewn ardaloedd mwy difreintiedig."

• Elusen: Realiti byw mewn tlodi "yn waeth nag erioed"

• Cyfyngu bargeinion bwyd yng Nghymru 'i daclo gordewdra'

Ond pwysleisiodd Syr Frank nad oedd yn galw am waharddiad ar y cynnyrch ar hyn o bryd, gan ychwanegu mai'r hyn mae'n galw amdano "yw bod busnesau mawr yn cymryd o ddifrif yr angen i addasu eu cynnyrch fel ein bod ni'n lleihau faint o siwgr a halen rydyn ni'n ei roi yn ddiangen yn ein cyrff".

"Ond, os nad yw'r diwydiannau rwy'n siarad amdanynt yn gallu cymryd eu rôl o ddifrif, yna mae angen i ni feddwl am sut y gall y llywodraeth ymateb i amddiffyn iechyd y boblogaeth."

'Cysylltiad pendant iawn hefo cyfoeth'

Yn ymateb i sylwadau Syr Frank Atherton fe ddywedodd Dr Eilir Hughes, sy'n feddyg teulu yn Nefyn ym Mhen Llŷn, fod "mwy a mwy o dystiolaeth am effaith niweidiol bwydydd wedi'u prosesu i lefel eithafol".

"Mae bwydydd fel hyn yn arwain at gynnydd o 10% yn y risg o ddatblygu cancr, codi'r risg o 25% o ddatblygu dementia, a hefyd yn codi'r risg o farwolaeth am unrhyw reswm o 20% i 60%.

Yn ôl Dr Eilir Hughes mae achos i gael mwy o wybodaeth i'r cyhoedd ac i bwysleisio gwerth bwyd

"Mae pizza ffres heb ei brosesu yn costio £10, ond ewch i'r archfarchnad a phrynu pizza wedi ei or-brosesu, £1.50 i £2.

"Felly mae natur y bwyd 'da ni'n fwyta, mae 'na gysylltiad pendant iawn hefo cyfoeth ac mae hynny'n wir wedyn hefo elfennau eraill megis vapio a gamblo.

"Mae'r pethau 'ma i gyd yn cael eu cysylltu gydag anghydraddoldeb."

Ychwanegodd fod achos yma i gael mwy o wybodaeth i'r cyhoedd ac i bwysleisio gwerth bwyd.

"Mae 'na le pendant i gynhyrchwyr bwyd Cymru ddatblygu marchnad lle maen nhw'n gallu datblygu cynnyrch sydd yn iach a'i fod yn cael ei farchnata," meddai.

"Defnyddio'r un triciau â mae'r cwmnïau mawr yn ei ddefnyddio i hyrwyddo'i bwydydd eu hunain."