Galw am gynyddu nifer y llysiau lleol mewn ysgolion

Llysiau o Gymru wedi'u paratoi ac yn barod i'w coginio yn Ysgol Sant Barruc, Y Barri

"Mae’r bwyd heb gael ei brosesu. Mae’n dod yn lleol ac yn organig. Mae’n iachus i’r plant a mae jyst yn grêt i fod yn rhan ohono fe i gyd."

Mae Geraint Evans a'i wraig Emma yn berchen ar naw erw o dir ym Mro Morgannwg, ac maen nhw'n tyfu llysiau a ffrwythau organig ers tair blynedd.

Yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf maen nhw wedi bod yn cyfrannu cynnyrch at gynllun Llysiau Cymru i Ysgolion Cymru, sy'n cael ei gydlynu gan elusen Synnwyr Bwyd Cymru.

Mae Geraint yn dweud fod y cynllun wedi bod o gymorth iddo fe i sicrhau bod ei fusnes yn llwyddo.

"Mae’n helpu ni’n dda iawn achos ni’n rhoi cynllun at ei gilydd gyda thyfwyr eraill a ni’n gwybod pa lysiau sydd eisiau blwyddyn nesa'," meddai.

"Ni’n gallu plano popeth mas, ni’n gallu 'neud yn siŵr fod hadau iawn gyda ni, planhigion iawn i dyfu a mae jyst yn rhoi cynllun a sicrwydd i ni".

Mae Emma a Geraint Evans yn tyfu llysiau a ffrwythau organig ers tair blynedd

Ar hyn o bryd mae swm sylweddol o’r llysiau sy’n cael eu gweini mewn ysgolion yng Nghymru wedi’u rhewi, a daw’r mwyafrif llethol ohonynt - 94% - o’r tu allan i Gymru.

Mae elusen Synnwyr Bwyd Cymru, sy'n dylanwadu ar sut mae bwyd yn cael ei gynhyrchu a'i ddefnyddio, yn galw am fuddsoddi er mwyn cynyddu canran y llysiau o Gymru sy'n cael eu gweini yn ein hysgolion i 10% erbyn 2028.

Dywed Dr Amber Wheeler, arbenigwr bwyd o Sir Benfro, mai "dim ond oddeutu chwarter dogn llysiau y pen o’r boblogaeth sy’n cael ei gynhyrchu yng Nghymru ar hyn o bryd, ac mae angen mwy o lawer".

"Bydd hynny yn golygu cynyddu nifer y tyfwyr sy' gyda ni a nifer y ffermwyr sy'n tyfu llysiau ar eu caeau.

"Mae'r farchnad yno ar eu cyfer trwy'r ysgolion."

Dywedodd Llywodraeth Cymru y byddan nhw’n "ystyried pa gefnogaeth bellach y bydd modd ei roi fel rhan o gyllideb ddrafft 2025-26".

Mae Dr Amber Wheeler am weld canran y llysiau o Gymru sydd ar fwydlen ysgolion Cymru yn cynyddu i 10% erbyn 2028

Yn ystod 2024, fel rhan o gynllun peilot, bydd wyth tyfwr bwyd o Gymru yn cyflenwi oddeutu 40 tunnell o lysiau i ysgolion mewn chwe awdurdod lleol drwy gwmni Castell Howell.

Yn ôl Edward Morgan o'r cwmni: "Ni'n gweld fod y sefyllfa dros y byd yn fregus o safbwynt cael cynnyrch, hyd yn oed o Ewrop.

"Mae tymheredd y byd yn twymo felly mae'n rhaid i ni weithio tamaid bach yn galetach nawr, meddwl tamaid bach yn wahanol a chydweithio gyda chyflenwyr ni o Gymru."

Erbyn 2028 mae Synnwyr Bwyd Cymru yn awyddus i ymestyn y cynllun peilot o wyth i 100 o dyfwyr, yn ôl Dr Wheeler.

Mae'n dweud fod y manteision yn anferth o ran "yr amgylchedd, cwtogi carbon, tyfu bioamrywiaeth a hefyd amaeth, gan fod swyddi a thyfu'r economi yn gallu digwydd trwy gyfrwng garddwriaeth".

Carys Gronow, sy'n gweithio yng nghegin Ysgol Sant Baruc, yn rhannu pasta bake gyda llysiau organig lleol i'r disgyblion

Un o'r ysgolion sy'n rhan o'r cynllun peilot yw Ysgol Sant Baruc yn Y Barri.

Mae Carys Gronow, sy'n gweithio yn y gegin, yn bendant fod y plant yn mwynhau'r arlwy.

"Fi wedi cael y llysiau organig Cymreig, a gaetho' ni courgettes, pupur, winws, squash a 'naethon ni torri nhw lan a rhoi nhw mewn i pasta bake ni wedi neud heddiw," meddai.

"Ni wedi rhostio rhai hefyd yn y ffwrn, so maen nhw’n gallu cael nhw ar yr ochr hefyd a mae’n edrych yn lliwgar ac yn neis iddyn nhw."

Disgyblion wedi'u plesio

Wrth fwyta pasta a llysiau ffres i ginio roedd y plant yn amlwg wedi plesio, ac yn croesawu'r ffaith fod y llysiau yn lleol.

"Fi’n meddwl bod o’n rili dda achos bydda' nhw’n fwy ffres," meddai Evan.

Ychwanegodd Emlyn: "Dwi’n meddwl bod hynna’n dda oherwydd wedyn ti ddim eisiau prynu nhw o’r siop.

"Maen nhw’n ffres achos bo' nhw wedi dod o’r ardd."

Mae Bethan yn teimlo fod y cynllun yn helpu'r blaned.

"Mae o’n dda i’r amgylchedd achos maen nhw’n dod o Gymru a dim rhywle arall," meddai.

Evan ac Emlyn yn mwynhau eu pasta bake gyda llysiau o Gymru

Mae Llywodraeth Cymru yn rhannol gyfrifol am ariannu'r cynllun peilot tan fis Mawrth 2025.

Dywedodd llefarydd eu bod yn "cydnabod fod prosiect Llysiau o Gymru ar gyfer Ysgolion Cymru wedi helpu datblygu gallu cynhyrchu ymhlith tyfwyr lleol er mwyn darparu’r sector cyhoeddus"

Ychwanegodd y byddan nhw’n ystyried "pa gefnogaeth bellach y bydd modd ei roi fel rhan o gyllideb ddrafft 2025-26".

Sicrhau bwyd iach i blant yw bwriad cynllun Llysiau Cymru i Ysgolion Cymru, ynghyd â chefnogi tyfwyr i sicrhau incwm rheolaidd.

Mae hynny yn rhan o weledigaeth ehangach i sicrhau sector fwyd sy'n ffynnu, a gwlad sy'n bwyta a byw yn iach.