150 mlynedd o'r 'gân serch orau erioed'

Paham mae dicter?

Ar y dyddiad yma yn 1875, mae'n debyg fod y gân serch Myfanwy wedi ei chlywed yn gyhoeddus am y tro cyntaf mewn cyngerdd yn Aberystwyth.

Aeth Myfanwy ymlaen i fod yn un o ganeuon mwyaf annwyl Cymru – baled deimladwy sydd wedi teithio o gapeli'r 19eg ganrif i neuaddau cyngerdd rhyngwladol.

Ond beth yw hanes y gân a phwy yn union oedd Myfanwy?

Richard Davies, enw barddol Mynyddog, ysgrifennodd y geiriau i'r gân

Cafodd ei chyfansoddi gan Joseph Parry ar eiriau Richard Davies (gaiff ei adnabod wrth ei enw barddol Mynyddog), ac ar ôl ei chyhoeddi daeth Myfanwy yn rhan o repertoire poblogaidd Cymru yn gyflym.

Ar y pryd, roedd cyfansoddwyr Cymru yn dechrau ysgrifennu caneuon seciwlar ochr yn ochr ag emynau crefyddol. Daeth Parry, cerddor gafodd ei eni ym Merthyr Tudful a oedd wedi gweithio mewn pyllau glo a gweithfeydd haearn cyn astudio cerddoriaeth, yn ffigwr blaenllaw yn yr adfywiad diwylliannol yma.

Roedd teulu Joseph Parry wedi mudo i UDA ar ôl eu dyddiau cynnar ym Merthyr, ond fe wnaeth o ddychwelyd i Gymru yn 1874 a dod yn bennaeth cyntaf ar adran gerdd Prifysgol Aberystwyth. Fo ydi cyfansoddwr yr emyn dôn Aberystwyth hefyd.

Arweiniodd y cyngerdd ar noson perfformiad cyntaf Myfanwy, a oedd hefyd yn ddiwrnod ei ben-blwydd yn 34 oed.

Pwy oedd Myfanwy?

Merch o deulu cefnog ac uchel ei thras oedd Myfanwy Fychan a oedd yn briod â Goronwy ap Tudur Fychan ac yn byw yng nghyfnod yr 1400au. Roedd o deulu enwog Tuduriaid Penmynydd, Môn, un o hynafiaid Harri Tudur.

Daeth Myfanwy'n un o Gymry mwyaf adnabyddus yr Oesoedd Canol yn sgil nifer o gerddi a sgwennwyd iddi, yn arbennig Moliant Myfanwy Fychan o Gastell Dinas Brân gan Hywel ab Einion Lygliw (cyn iddi briodi Goronwy!) a oedd wedi syrthio mewn cariad mawr â hi.

Yn ôl y chwedl roedd Myfanwy'n hardd eithriadol ac yn denu sylw dynion cyfoethog o bob man ond ni châi ddim i'w wneud â nhw oni bai eu bod nhw'n gallu canu a 'sgwennu cerddi i foli ei harddwch. Un diwrnod magodd Hywel ab Einion ddigon o blwc i fynd efo'i delyn i ganu iddi.

Wrth ei swyno sylwodd Hywel nad oedd hi'n edrych ar neb arall ond fo a chymerodd ei bod hithau wedi syrthio mewn cariad ag o. Ond buan y gwelodd ddyn cefnog a golygus arall yn cael ei sylw llawn. Wedi torri ei galon aeth Hywel i grwydro'r goedwig leol tra'n cyfansoddi ei gerdd serch iddi.

Pedwar can mlynedd yn ddiweddarach argraffwyd geiriau'r gerdd mewn cyfrol o'r enw Myvyrian Archaiology of Wales yn 1801 a daeth y gerdd a Myfanwy ei hun i amlygrwydd eto ymysg cenhedlaeth arall o Gymry.

Fe ysbrydolodd y stori garu drist y bardd John Ceiriog Hughes i lunio cerdd i Myfanwy Fychan yn 1858, cerdd a ddaeth yn un o gerddi mwyaf poblogaidd y Cymry. Ond geiriau bardd arall sef Richard Davies (sef Mynyddog) a oedd yn ffrind i Ceiriog, wnaeth Joseph Parry ddefnyddio yn ei gân enwog.

Mae beddrod Goronwy a Myfanwy i'w weld yn eglwys Sant Gredifael, Penmynydd, Ynys Môn.

Beddrod Goronwy a Myfanwy, Eglwys Penmynydd

Perfformiadau cofiadwy

Ryan Davies (1975):

Ganrif wedi ei chlywed yn gyhoeddus am y tro cyntaf, fe berfformiodd Ryan Davies y gân ar yr albym enwog Ryan at the Rank.

Wrth gyflwyno'r gân fe alwodd Ryan Davies hi 'y gân serch orau erioed, mewn unrhyw iaith'.

Sheku Kanneh-Mason (2022):

Fe berfformiodd Sheku Kanneh-Mason y gân ar ei albym Song, a'i chyflwyno'n deyrnged i'w Nain Gymreig.

Meddai Sheku ar y pryd: "Fe wnes i dreulio llawer o fy mhlentyndod yng Nghymru ac roedd llawer iawn o'r amser hynny gyda Nain, felly mae hon iddi hi.

"Mae'n gân dwi wedi ei gwybod ers amser hir, fel chwarter Cymro. Roeddwn i wastad yn teimlo ei bod yn gân hardd iawn felly wnes i wneud trefniant i'r sielo a wnes i wir fwynhau ei chwarae."

Malcolm Buck (2014):

O gofio gwreiddiau Joseph Parry yn gweithio mewn pwll glo, mae'r fideo feiral yma o Glwb y Gweithwyr, Tonyrefail yn dangos mor annwyl yw Myfanwy i bobl Cymru o hyd.

Mae fideo yn dal yr eiliad pan y dechreuodd Malcolm Buck ei chanu'r dros beint, a'r dafarn yn syrthio'n dawel i wrando. Mae'r fideo wedi ei wylio dros 250,000 o weithiau ar YouTube.