Dirywiad cyson cynlluniau iaith yn 'destun pryder' - comisiynydd

Mae "gwasanaethau a ddarperir i’r cyhoedd gan sefydliadau sy’n gweithredu cynlluniau iaith Gymraeg yn parhau yn anghyson" meddai Efa Gruffudd Jones

Mae perfformiad sefydliadau wrth weithredu eu cynlluniau iaith wedi dirywio’n gyson dros y tair blynedd diwethaf o ran gwasanaethau ffôn, gohebiaeth a chyfryngau cymdeithasol.

Dyna ganfyddiad arolygon gwirio gan swyddfa Comisiynydd y Gymraeg.

Mae hyn yn "destun pryder" meddai'r comisiynydd, Efa Gruffudd Jones, "o ystyried bod aelodau’r cyhoedd yn fwy tebygol o gysylltu’n uniongyrchol â sefydliadau drwy ohebiaeth, galwad ffôn, ac, yn gynyddol, drwy’r cyfryngau cymdeithasol".

Gwelwyd cynnydd ym mherfformiad sefydliadau sydd â chynlluniau iaith o ran eu gwefannau, hysbysebu swyddi, dogfennau, ffurflenni a hunaniaeth gorfforaethol.

Wrth asesu cydymffurfiaeth â dyletswyddau iaith Gymraeg 2023–24, dywedodd y comisiynydd bod "lefelau cydymffurfiaeth yn gyffredinol is ar gyfer y sefydliadau hynny sy’n parhau i weithredu cynlluniau iaith Gymraeg" o gymharu gyda sefydliadau sy'n dod o dan safonau’r Gymraeg.

Daw i'r casgliad bod "hyn yn dangos bod cyfundrefn orfodol safonau’r Gymraeg yn llawer mwy effeithiol, ac yn arwain at well gwasanaethau a chynnydd gwirioneddol mewn cyfleoedd i bobl ddefnyddio’r Gymraeg".

Beth ydy'r cynlluniau iaith?

Cyflwynwyd cynlluniau iaith o dan Ddeddf yr Iaith Gymraeg 1993, ac mae'r comisiynydd yn cynnal arolygon ac yn gwirio gwasanaethau sy'n cael eu darparu gan y sefydliadau sy’n eu gweithredu.

Mae gan tua 300 o sefydliadau gynllun iaith, gan gynnwys adrannau Llywodraeth y DU, cymdeithasau tai, cynghorau tref a chymuned, a nifer o asiantaethau a chyrff eraill.

Mae'r hyn sy’n ddisgwyliedig i gyrff ei ddarparu yn Gymraeg yn amrywio o un sefydliad i’r llall, a hynny’n ddibynnol ar yr ymrwymiadau y cytunwyd arnynt wrth lunio cynllun iaith.

Cyflwynwyd Safonau'r Gymraeg o dan Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011, ac mae dros 130 o sefydliadau cyhoeddus yn eu gweithredu.

Maen nhw'n cynnwys cynghorau sir, parciau cenedlaethol, Llywodraeth Cymru, byrddau iechyd a phrifysgolion.

'Gwasanaethau allweddol yn wan'

Dywedodd y comisiynydd ei bod yn "deg dweud felly bod y gwasanaethau a ddarperir i’r cyhoedd gan sefydliadau sy’n gweithredu cynlluniau iaith Gymraeg yn parhau yn anghyson".

Ychwanegodd, "er bod cynnydd a gwaith da yn digwydd mewn mannau, mae’n amlwg o’n canfyddiadau eleni fod peidio gallu gorfodi ymrwymiadau cynlluniau iaith fel sy’n bosibl yng nghyd-destun y safonau yn golygu bod rhai gwasanaethau allweddol yn parhau yn wan".

"Ni allwn ddisgwyl gweld yr un newid mewn gwasanaethau Cymraeg a welwyd mewn sectorau eraill yn sgil dyfodiad y safonau heb ddod â’r sefydliadau sy’n gweithredu cynlluniau iaith ar hyn o bryd o dan y gyfundrefn honno hefyd."

Mae sefydliadau "yn raddol" yn trosglwyddo o weithredu cynlluniau iaith i safonau’r Gymraeg, meddai.

Yn 2018 fe ailgyfeiriodd Eluned Morgan adnoddau oedd yn cael eu defnyddio i gyflwyno a phlismona safonau'r Gymraeg

Ymhlith casgliadau eraill y comisiynydd wrth drafod cydymffurfiaeth â dyletswyddau iaith Gymraeg 2023–24:

• Mae angen i’r sector iechyd barhau i gymryd camau bwriadol a phenodol i gynyddu capasiti a chreu gweithleoedd sy’n fwy ymatebol i anghenion defnyddwyr y Gymraeg;

• Mae angen sicrhau gwell cysondeb yn y modd y pennir sgiliau iaith Gymraeg wrth recriwtio a hysbysebu;

• Mae angen i bob sefydliad wneud mwy i amlygu’r gwasanaethau Cymraeg sydd ar gael, gan sicrhau fod y Gymraeg yn weladwy ac yn cael ei chynnig yn hwylus;

• Mae angen i bob sefydliad ystyried a yw eu polisi presennol ar ddefnyddio’r Gymraeg yn fewnol yn debygol o sbarduno’r newid positif sydd ei angen i alluogi staff i fyw bywyd gwaith yn gynyddol drwy’r Gymraeg;

• Wrth ddelio â chwynion, dylai sefydliadau fod yn agored i drafod pryderon, gan annog adborth barhaus gan ddefnyddwyr.

'Cael gwared ar unrhyw rwystrau'

Dywedodd llefarydd ar ran Llywodraeth Cymru: "Ry’n ni am weld pob sector yn cynyddu eu defnydd o'r Gymraeg a hyrwyddo eu gwasanaethau Cymraeg.

"Mae'r Gymraeg yn perthyn i bob un ohonom, ac mae’n gyfrifoldeb ar bob un ohonom i gydweithio i sicrhau ein bod yn cael gwared ar unrhyw rwystrau sy'n atal pobl rhag defnyddio'r iaith ac i sicrhau ei bod yn ffynnu."

Mae Llywodraeth Cymru o dan arweinyddiaeth Eluned Morgan yn parhau i gyflwyno rheoliadau safonau'r Gymraeg er iddi hi oedi gwneud hynny pan yn weinidog y Gymraeg.

Penderfynodd hi yn 2018 na fyddai Llywodraeth Cymru'n gorfodi rhagor o sectorau i fabwysiadu'r safonau am y tro am fod "y broses o wneud a gosod y safonau yn llafurus, costus a chymhleth".

Fe wnaeth ei holynydd Jeremy Miles fwrw ymlaen gyda'u cyflwyno, ac mae hynny yn parhau o dan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a’r Gymraeg Mark Drakeford.