Y llofruddiaeth yn Sir Gâr a synnodd y wlad yn 1829

Yn fuan ar fore 14 Mehefin,1829, tra'n gofalu am ei ddefaid ar Fynydd Pencarreg yn Sir Gaerfyrddin daeth ffermwr o'r enw Timothy Davies o hyd i gorff merch ifanc mewn nant fechan.

O archwilio'i chorff, daeth i'r amlwg ei bod wedi cael ei llofruddio. Yn fuan wedyn, cafodd y corff ei adnabod fel un Hannah Davies.

Yma, mae'r hanesydd Elin Tomos yn adrodd hanes un o droseddau mwyaf drwg-enwog yng Nghymru'r cyfnod.

'Anrhydeddu bywyd' Hannah Davies

Yn amlach na pheidio, wrth edrych ar hanes troseddol mae tueddiad i ganolbwyntio ar gymeriad y llofrudd ond mae cyfrifoldeb arnom i edrych ar y dioddefwr a hynny er mwyn anrhydeddu eu bywyd ac i ddeall gwir effaith y drosedd a gafodd ei gyflawni.

Roedd Hannah Davies yn ferch i Daniel Abel, Tan-y-gaer ar ochr mynydd Pencarreg, ryw dair milltir o dref Llanbedr Pont Steffan.

Ers mis Hydref 1828 roedd Hannah – fel cymaint o ferched ifanc mewn ardaloedd gwledig – wedi bod yn gweithio fel morwyn ar fferm Rhiw-saith-bren ym mhlwyf Llanfihangel Rhos-y-Corn, tua wyth milltir o gartref ei thad.

Tua naw o'r gloch, ar nos Sadwrn 13 Mehefin 1829 roedd Hannah wedi gadael Rhiw-saith-bren gyda'r bwriad o ymweld â'i thad yn Nhan-y-gaer, ond ni lwyddodd i gyrraedd pen ei thaith.

Cafodd Hannah ei darganfod ar Fynydd Pencarreg, ddim yn bell o'i chartref

Ymledodd y newyddion am lofruddiaeth Hannah yn gyflym ar draws y wlad. Ar y cyfan roedd pobl wedi dychryn o glywed am y fath ddigwyddiad erchyll ond roedd hefyd wedi ennyn chwilfrydedd pobl o bell ac agos.

Ymhen dyddiau, roedd cylchgronau'r cyfnod yn honni bod miloedd wedi teithio i gartref Hannah er mwyn gweld ei chorff.

Wynebu'r gosb eithaf

Daethpwyd o hyd i'r person a oedd yn gyfrifol am lofruddio Hannah yn fuan iawn.

Ers ychydig fisoedd roedd Hannah wedi bod yn canlyn Dafydd Evans, gŵr lleol 20 oed. Mae'n debyg bod Hannah wedi trefnu i gwrdd â Dafydd tra'r oedd yn cerdded adref i dŷ ei thad pan ymosododd arni'n annisgwyl gyda bilwg – offeryn i dorri llwyni neu goed bach.

Dangosodd y post-mortem fod Hannah yn feichiog. Yn ystod cwest i'w marwolaeth, datgelodd ei chwaer, Sarah, ei bod yn ymwybodol o gyflwr Hannah a'i bod ar ddeall bod Hannah wedi dweud wrth Dafydd ei bod yn feichiog hefyd a bod hyn wedi chwarae rhan yn y llofruddiaeth giaidd.

O fewn oriau o ganfod corff Hannah arestiwyd Dafydd ar gyhuddiad o achosi ei marwolaeth.

Yn Llys y Sesiwn Fawr ar 16 Medi 1829 cafwyd Dafydd Evans yn euog o lofruddio Hannah Davies a'i ddedfrydu i gael ei ddienyddio trwy grogi hyd nes marwolaeth.

Cafodd Hannah ei llofruddio gyda bilwg

Ar 21 Medi 1829, casglodd torf o 10,000 o bobl o flaen carchar Caerfyrddin i weld Dafydd Evans yn wynebu'r gosb eithaf. Mae'r digwyddiad wedi dod yn un adnabyddus – i gyd, am y rhesymau anghywir.

Yn ystod ei ddienyddiad, mi dorrodd y trawst a oedd yn dal y rhaff gan achosi Dafydd i ddisgyn i'r llwyfan islaw. Roedd Dafydd Evans yn credu'i fod wedi'i achub, ac na fyddai'n cael ei grogi wedi'r cyfan.

Yn ôl adroddiad a gyhoeddwyd ym mhapur newydd The Carmarthen Journal gwaeddodd Dafydd mewn Saesneg clapiog "No hang again! No! no! no! Gentlemen, was no hang twice for same thing", cyn erfyn yn y Gymraeg na allai gael ei 'gosbi' am yr eildro am yr un drosedd.

Ofer fu ei ymbil. Aeth yr awdurdodau ati i drwsio'r grocbren ac fe gafodd ei ddienyddio.

Rhannu'r stori ar faled

Cafodd bywyd a marwolaeth annhymig Hannah ei goffáu mewn baled a gyfansoddwyd yn fuan wedyn gan ddyn o'r enw Stephen Jones.

Y dyddiau hynny, roedd baledi yn ffordd bwysig i rannu newyddion, straeon a digwyddiadau lleol yn enwedig mewn ardaloedd gwledig lle'r oedd nifer helaeth o'r boblogaeth yn anllythrennog a phapurau newydd yn brin.

Yn aml, roedden nhw'n cael eu canu neu eu darllen yn uchel, ac yn ffordd boblogaidd a phwerus o ledaenu gwybodaeth a chadw atgofion cymunedol yn fyw.

Baled gan Stephen Jones oedd yn adrodd hanes trist llofruddiaeth Hannah Davies

Yn y faled, mae Jones hefyd yn rhybuddio eraill sut i ymddwyn yn 'iawn' a pharchu gwerthoedd cymdeithasol a chrefyddol y cyfnod:

Boed hyn o dro yn rybydd i bawb o'r i'enctyd gwiw

i 'mwrthod â'r fath bechod a gweddïo mwy ar Dduw

am nerth i rodio'r llwybrau sy'n tywys tua'r nen

fel byddont gyda'r Iesu mewn mwyniant byth, amen.

Dilynwch Cymru Fyw ar Facebook, X, Instagram neu TikTok.

Anfonwch unrhyw syniadau am straeon i [e-mail] neu cysylltwch drwy WhatsApp ar 07709850033.

Lawrlwythwch yr ap am y diweddaraf o Gymru ar eich dyfais symudol.