Yr Arglwydd Dafydd Elis-Thomas wedi marw yn 78 oed

Mae'r Arglwydd Dafydd Elis-Thomas - un o ffigyrau gwleidyddol mwyaf blaenllaw a lliwgar Cymru dros yr hanner canrif ddiwethaf - wedi marw yn 78 oed.

Cafodd ei ethol fel Aelod Seneddol dros Blaid Cymru yn 1974, ac yntau ond yn 27 oed - yr ieuengaf o'r 635 o aelodau.

Fe gynrychiolodd Meirionnydd - a Meirionnydd Nant Conwy yn ddiweddarach - tan 1992, pan ddaeth yn aelod o Dŷ'r Arglwyddi.

Bu hefyd yn arweinydd ar Blaid Cymru rhwng 1984 a 1991, gan eistedd fel Aelod Cynulliad - ac yna Aelod o'r Senedd - rhwng 1999 a 2021.

Ef oedd Llywydd cyntaf y Cynulliad, gan wasanaethu tan 2011.

Wrth gyhoeddi ei farwolaeth fore Gwener, dywedodd ei deulu ei fod wedi marw yn dawel ei gartref yn dilyn salwch byr.

• Teyrngedau lu i'r Arglwydd Elis-Thomas

• Dafydd Elis Thomas yn ei eiriau ei hun

Dafydd Elis-Thomas (chwith) gyda Gwynfor Evans a Dafydd Wigley yn Nhŷ'r Cyffredin yn Llundain ar 22 Hydref 1974

Yn 2021 fe safodd i lawr fel Aelod o Senedd Cymru dros Ddwyfor-Meirionnydd.

Roedd ar un adeg yn cael ei alw'n 'Marcsydd Meirionnydd' ac yn un o brif arweinwyr syniadaeth yr adain chwith yng Nghymru.

Yn 2016 fe adawodd Blaid Cymru gan barhau fel aelod annibynnol o Senedd Cymru.

Mewn datganiad dywedodd ei deulu: "Bu farw'r Arglwydd Dafydd Elis-Thomas yn 78 oed yn dawel yn ei gartref ar fore'r 7fed o Chwefror yn dilyn salwch byr.

"Mae'r teulu'n gofyn am breifatrwydd ar yr adeg anodd hon."

Dywedodd arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth, fod "colli Dafydd yn ergyd drom i wleidyddiaeth Cymru a bywyd sifig ein cenedl".

"Yn ddi-os roedd Dafydd yn un o ffigyrau mwyaf dylanwadol ac arwyddocaol ei genhedlaeth, a fel Llywydd y Cynulliad cyntaf gwnaeth gyfraniad amhrisiadwy i osod seiliau cadarn i ddatganoli.

"Rydym yn cofio Dafydd fel un a dorrodd dir newydd fel yr Aelod Seneddol ieuengaf yn San Steffan yn 1974 ac aeth ymlaen i arwain Plaid Cymru gydag angerdd ac afiaeth.

"Fe dyfais i fyny efo Dafydd yn ffrind personol a theuluol, a bu'n ddylanwadol arnaf i o fy mlynyddoedd ieuengaf.

"Roedd ei gariad at ein cenedl, ein hiaith, a'n diwylliant yn ddi-wyro.

"Ar ran Plaid Cymru, rwy'n estyn ein cydymdeimladau dwysaf â theulu Dafydd yn eu profedigaeth."

'Craig sylfaen ein Senedd'

Dywedodd Prif Weinidog Cymru, Eluned Morgan bod "Cymru wedi colli un o'i gweision pennaf, ac mae llawer ohonom wedi colli cyfaill arbennig iawn".

Roedd Dafydd Elis-Thomas yn "danbaid dros hyrwyddo ein cenedl, ein hiaith, a'n diwylliant", meddai, a "helpodd i saernïo'r Gymru rydym yn ei hadnabod heddiw".

Fel cyfaill a chydweithiwr i'r prif weinidog yn ystod eu cyfnod yn Nhŷ'r Arglwyddi, dywedodd ei fod yn "ffrind caredig a hael, bob amser yn barod i roi cyngor doeth neu air o anogaeth".

"Roedd ei synnwyr digrifwch direidus a'i allu i adrodd stori yn gwneud pob sgwrs yn gofiadwy."

Cafodd yr Arglwydd Elis-Thomas ei ddisgrifio fel "un o gewri gwleidyddiaeth Cymru" gan arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig.

"Ni all unrhyw un ddadlau nad oedd ganddo gariad dwfn tuag at Gymru a phobl Cymru," meddai Darren Millar AS.

"Bydd colled enfawr ar ei ôl."

Yn siarad ar Dros Frecwast, dywedodd yr Athro Merfyn Jones, hanesydd a chyn is-Ganghellor Prifysgol Bangor oedd hefyd yn gyfaill agos i'r Arglwydd Elis Thomas:

"Ei gyfraniad pennaf, a'i gofgolofn, fydd y Senedd ym Mae Caerdydd, Llywodraeth Cymru a Datganoli. Roedd o'n hollol allweddol i hyn i gyd, yn gonglfaen i'r syniadaeth, roedd o hefyd yn bensaer llawer o'r systemau y mae'r Senedd wedi eu mabwysiadu."

"Roedd ganddo weledigaeth gymhleth, a beth sy'n ddifyr am Dafydd ydi ei fod o wedi llwyddo fel gwleidydd am hanner canrif - drwy ennill cefnogaeth haenau o'r boblogaeth oedd ddim o reidrwydd yn cefnogi ei ddaliadau gwleidyddol ef ei hun."

'Ffigwr hollbresennol'

Dywedodd Llywydd presennol y Senedd, Elin Jones, bod Dafydd Elis-Thomas yn "ffigwr hollbresennol" yng ngwleidyddiaeth Cymru ers dechrau'r 1970au.

"Fel Llywydd cyntaf y Senedd, roedd yn eiddgar i sefydlu democratiaeth gyfoes o'r dechrau, a dysgu gan Seneddau eraill beth i'w wneud a beth i beidio ei wneud.

"Dafydd oedd ceidwad y cyfansoddiad Cymreig, ond un oedd bob amser yn barod i feddwl y tu allan i'r bocs.

"Ef oedd craig sylfaen ein Senedd."

Tri Aelod Seneddol Plaid Cymru a gafodd eu hethol i San Steffan yn 1987; Ieuan Wyn Jones, Dafydd Elis-Thomas a Dafydd Wigley

Dywedodd y ddau wleidydd arall i gael eu hethol i San Steffan dros Blaid Cymru yn 1987 bod cyfraniad Dafydd Elis-Thomas i wleidyddiaeth Cymru yn "enfawr", ac yn "gwbl amhrisiadwy".

"Roedd ei egni, ei ddyfalbarhad a'i arweiniad yn gwbl allweddol i droi'r Cynulliad pitw, gwantan oedd gennym ni yn 1999, i fod yn Senedd 'go iawn' yn dilyn refferendwm 2011", meddai cyn-arweinydd Plaid Cymru, Ieuan Wyn Jones.

"Oni bai am ei waith caib a rhaw o cyn hynny, cyn pasio deddf 2006, fyddai'r Senedd heddiw ddim mor gryf ag y mae hi.

"Mi oedd o'n gwbl allweddol yn hynny, ac yn gorfod ymladd yn galed yn fewnol ac yn dawel i sicrhau fod llywodraeth Lafur y cyfnod yna yn pasio'r ddeddf i sicrhau ei llwyddiant hi."

Ychwanegodd Dafydd Wigley bod Elis-Thomas wedi "torri drwy sawl rhwystr oedd wedi atal y mudiad cenedlaethol am ddegawdau".

"Ac ef, mwy na'r un unigolyn arall, a sicrhaodd fod y Cynulliad Cenedlaethol wedi ei seilio ar egwyddorion cadarn."