'Angen amddiffyn hawl pob awdur i ysgrifennu y tu hwnt i'w brofiad'

Mae hi wastad yn nod ac yn uchelgais i gael amrywiaeth awduron yn ogystal ag amrywiaeth cynnwys, medd Arwel Jones o'r Cyngor Llyfrau

Mae angen amddiffyn hawl pob awdur i ysgrifennu y tu hwnt i'w brofiad ond ar yr un pryd sicrhau amrywiaeth o awduron, yn ôl un o benaethiaid y Cyngor Llyfrau.

Yn sgil atal y Fedal Ddrama yn Eisteddfod Genedlaethol 2024, mae sawl trafodaeth wedi bod ar sut y dylai awduron gynrychioli amrywiaeth cymdeithas.

Mae rhai wedi cwestiynu a ddylai awduron ysgrifennu am brofiadau nad ydyn nhw wedi eu cael eu hunain.

"Mae cyhoeddwyr Cymraeg wedi bod yn ehangu y gynrychiolaeth sydd yn ein llenyddiaeth ers tro - a hynny mewn ffordd hynod o sensitif," medd Pennaeth Datblygu Cyhoeddi y Cyngor Llyfrau, Arwel Jones gan gyfeirio at y gyfres Pump a llyfr diweddar Casia Wiliam ar Betty Campbell.

Dywed ei fod wedi'i siomi wedi iddo weld neges gan Ms Wiliam ar y cyfryngau cymdeithasol yn dweud y byddai'n gwrthod ysgrifennu'r llyfr heddiw yn sgil trafodaethau'r misoedd diwethaf.

Wrth ysgrifennu'r gyfrol ar Betty Campbell roedd gan Casia Wiliam ymgynghorydd diwylliannol i'w chynghori

"Dwi'n gwerthfawrogi be mae Casia yn ei ddweud, dwi'n meddwl bod o'n drueni a dwi'n meddwl y byddwn ni'n amddiffyn hawl pob awdur i ysgrifennu y tu hwnt i'w profiad," meddai Arwel Jones gan ychwanegu ei bod hi wastad yn nod ac yn uchelgais i gael amrywiaeth o awduron yn ogystal ag amrywiaeth cynnwys.

"Chewch chi ddim mo'r cynnwys gorau oni bai bod amrywiaeth o awduron yn ogystal ond hefyd mae'n rhaid amddiffyn yr hawl yna i chi ysgrifennu y tu hwnt i'ch profiad eich hun a gwneud hynny yn ofalus, yn drylwyr, yn sensitif.

"Dyna pam mae golygyddion 'dan ni'n eu cefnogi yn y Cyngor Llyfrau wedi cael hyfforddiant gan bobl fel Gareth Evans Jones ar sut i feddwl ynglŷn a hynny ymhob cyd-destun ac ein bod ni pan 'dan ni'n gallu yn eu cefnogi i gael darllenwyr sensitifrwydd.

"Mae'n waith tîm o bobl – cael yr awdur i sgwennu'n iawn, cael y golygydd i fod yn ymwybodol a phobl y tu hwnt i wirio'r peth."

Rhaid gwneud ymchwil drylwyr – nid yn unig yr awduron ond y golygyddion hefyd, medd Gareth Evans Jones

Mae Gareth Evans Jones, sydd wedi bod yn darparu hyfforddiant i gyhoeddwyr yn cytuno bod ysgrifennu y tu hwnt i brofiad yn iawn ond bod angen ymchwil drylwyr gan awduron a golygyddion hefyd.

"Mae'n rhaid cydnabod y ffasiwn gyfrifoldeb sy 'na ar unrhyw un sy'n sgwennu wrth gwrs ond yn sicr os yw rhywun yn mynd ati i ysgrifennu o bersbectif bydolwg gwahanol neu gefndir gwahanol mae 'na gyfrifoldeb i sicrhau nad yw'r portread neu'r hyn sy'n digwydd yn ystrydebol ac yn syrthio i hen clichés.

"Rhaid ymgysylltu a gwneud ymchwil drylwyr – nid yn unig yr awduron ond y golygyddion hefyd – mae 'na le i olygyddion fynd ar gyrsiau amrywiol ar sut i osgoi meddiant diwylliannol.

"Rhaid meddwl am lyfrau sy'n darlunio cymeriadau gydag anableddau a meysydd eraill hefyd wrth gwrs.

"Os nad yw'r awdur gydag anabledd – mae 'na gyfrifoldeb ar y golygydd felly i wneud ymchwil i weld os yw'r ymdriniaeth yn deg, sensitif a chywir neu ydi o yn arwynebol a phroblematig ond rhaid peidio ofni sgwennu o bersbectif diwylliannau neu gymunedau eraill."

Ffrwyth gweithdy ar gyfer pobl anabl a byddar yw y gyfrol Tu Hwnt sydd newydd ei chyhoeddi - casgliad dwyieithog o waith awduron byddar ac anabl.

Yn ôl Megan Angharad Hunter, un o'r golygyddion "mae'n wych rhoi platfform i leisiau newydd".

"Y peth mwyaf arbennig yw bo ni wedi cyhoeddi gwaith cymaint o bobl am y tro cyntaf.

"Mae'n dangos cymaint o alw sy 'na am gyfrolau fel hyn sy'n rhoi platfform i leisiau anabl – mae'n dangos bod 'na alw taer ar gyfer hynny ac roedd hi'n fraint rhoi lle i bobl sydd jyst heb gael yr hyder i gyfrannu o'r blaen," ychwanegodd.

Dwy gyfrol sy'n rhoi "llwyfan i leisiau newydd"

Mae'n dda cael y drafodaeth, meddai Megan Hunter, sy'n gweithio i Wasg Riley ac a oedd hefyd yn awdur Cat yn y gyfres Pump.

"Dwi'n ysgrifennu nofel ar hyn o bryd am ddau gymeriad anabl sy'n byw gyda'r heriau sydd ddim gen i," meddai.

"Dwi'n trafod efo pobl wrth ysgrifennu am y profiadau yna ac maen nhw'n darllen y gwaith dwi wedi ysgrifennu ac yn gwneud yn siŵr bod o'n OK – felly dwi'n meddwl os ydach chi mewn trafodaethau yn ystod yr ysgrifennu bod o'n iawn.

"Fel awdur, yr holl bleser sy'n dod o sgwennu mewn ffordd ydy defnyddio'r dychymyg – ac wrth ysgrifennu am bobl sy'n wahanol i ni dwi'n teimlo bo fi wedi dysgu am y byd ac am bobl ac yn berson fwy empathetig.

"Does yna ddim cywir nac anghywir ac mae'n broses ddwys a phwysig iawn. Mae'n grêt cael trafodaeth."

'Symud i'r cyfeiriad cywir'

Y cyhoeddwyr sy'n penderfynu a oes angen darllenwyr sensitifrwydd ac mae'r Cyngor Llyfrau wedi trefnu hyfforddiant i weisg.

Ond yn ôl Gareth Evans Jones efallai y dylai'r cyngor hefyd dalu i ddatblygu cnwd o ddarllenwyr addas.

"Efallai fedrith y Cyngor Llyfrau fuddsoddi mewn datblygu unigolion sydd ag awydd dilyn cyrsiau hyfforddiant i ddod yn ddarllenwyr sensitifrwydd," meddai.

"Efallai nad oes yna lawer ar gael ar hyn o bryd yn y Gymraeg ond o fuddsoddi – a buddsoddi'n ofalus ac yn strategol gywir mi fuasai modd datblygu cnwd go dda o ddarllenwyr sensitifrwydd," meddai.

Yr hyn sy'n bwysig, medd Arwel Jones, o'r Cyngor Llyfrau yw cofio nad oes neb yn tramgwyddo'n fwriadol.

"Mae gynnon ni bob ffydd nad oes dim un o gyhoeddwyr Cymru yn mynd i gyhoeddi unrhyw beth sy'n anghyfreithlon neu'n ysgubol o ragfarnllyd.

"Mae'n faes efo llawer iawn o gysgodion a lliwiau yn perthyn iddo ac mae darllenwyr sensitifrwydd yn un o'r arfau yna ond pe buasech yn gofyn i 10 o bobl o'r un cefndir am eu profiad nhw o fywyd byddech chi'n cael deg barn wahanol.

"Mae camgymeriadau yn mynd i ddigwydd ac mae'n rhaid i ni hefyd fod yn raslon gan feddwl fod pawb yn symud i'r cyfeiriad cywir i gynyddu'r gynrychiolaeth sydd yna yn ein llenyddiaeth ni gan gadw'r nod yna bob amser bod y cynnwys yn mynd i fod yn wahanol gydag amrywiaeth awduron."