Y Cymro a welodd Vesuvius yn ffrwydro yn 1944

Vesuvius yn ffrwydro, drwy lens camera Dafydd Jones

Fis Mawrth 1944 oedd y tro diwethaf i’r llosgfynydd Vesuvius ffrwydro, ac roedd Cymro ifanc – a’i gamera – yn dyst i’r cyfan.

Mae’r lluniau a dynnodd Dafydd Jones o’r ffrwydrad bellach yn nwylo ei fab, Emlyn Penny Jones, sydd yn ddiweddar wedi bod yn ôl i’r ardal yn ne’r Eidal i weld lle’r oedd ei dad yn gweithio yn ystod y Rhyfel.

O Ddinorwig i'r Eidal

Ganed Dafydd (neu David ar ei dystysgrif geni) yn Lerpwl ym mis Medi 1918 i deulu Cymraeg. Arhosodd y teulu yno am ddwy flynedd arall, cyn dychwelyd i Gymru i ardal Dinorwig yn Nyffryn Peris.

Gadawodd Dafydd Ysgol Brynrefail wedi ei Lefel O, a gyda phwysau arno i ennill cyflog, aeth i weithio fel gof ifanc yn y cei yng Nghaernarfon.

Fe ymunodd â'r Llu Awyr Brenhinol (RAF), ym mis Ebrill 1941, eglurodd Emlyn.

“Enlistiodd fel gof a weldar. Oedd o 'di bod yn Sain Tathan ger Y Barri, ac wedi cael bach o hyfforddiant yn fan’na, ac wedyn wedi bod yn Scapa Flow, yn yr Orkneys yng ngogledd yr Alban."

Dafydd Jones yn Yr Eidal

Erbyn ail hanner 1943 cafodd Dafydd ei symud, fel aelod o'r RAF yn y North West African Airforce, a'i leoli ger Napoli yn ne'r Eidal.

“Roedd yn amlwg yn mwynhau ei gyfnod yn yr Eidal ac yn ei waith yn trwsio peiriannau a cherbydau," meddai Emlyn, "ac roedd cyfrifoldeb ganddo dros griw o Eidalwyr a oedd yn gymorth iddo gyda'r gwaith yma."

Llun Dafydd o Vesuvius cyn y ffrwydrad

Ffrwydrad

Roedd Dafydd yn gweithio yn yr ardal yma yn Castellammare, rhwng Napoli a Sorrento, pan fu digwyddiad ym mis Mawrth 1944 a oedd yn anghyffredin ac yn ddychrynllyd yr un pryd. Natur oedd yn gyfrifol, nid y rhyfel; ar 17 Mawrth, ffrwydrodd y llosgfynydd Vesuvius.

Mae’r llosgfynydd fwyaf adnabyddus am y dinistr ofnadwy achosodd pan ffrwydrodd yn 79 AD; mae trefi Pompeii a Herculaneum yn gyrchfannau i dwristiaid hyd heddiw, gan eu bod wedi eu rhewi mewn amser yn dilyn y danchwa.

Roedd y ffrwydrad yn 1944 yn llawer llai, ond roedd yna dal ddinistr mawr yn yr ardal.

“Dyma'r ffrwydrad gwaetha ers 1872," eglurodd Emlyn, "a bu'r fyddin - yr Americanwyr a'r Cynghreiriaid - yn helpu i achub y trigolion lleol.

Llwyddodd Dafydd i dynnu llun o'r afon o lafa yn llifo a dinistrio

"Yn ardal San Sebastiano bu'n bwrw cerrig maint peli basged, gyda llif araf o gerrig folcanig, lafa a gwastraff yn claddu a llosgi popeth yn ei lwybr. Lladdwyd 26 o Eidalwyr, a cafodd 12,000 o bobl eu hadleoli.

“Bu farw y rhan fwyaf ger Salerno, gyda disgyniad trwm o ludw oedd yn ormod i doeau'r tai. Fe gafodd nifer helaeth o awyrennau Llu Awyr yr Americanwyr eu dinistrio hefyd."

Tynnodd Dafydd luniau o'r digwyddiad anhygoel. Mae ei luniau yn dangos pa mor agos oedd gwersyll RAF Castellammare at Vesuvius, yn enwedig y lluniau yn y nos o'r llif folcanig; golygfa eithaf brawychus i lanc ifanc o ogledd Cymru!

Nôl i'r Eidal

Bu Dafydd yn yr Eidal am weddill y rhyfel a chafodd ddyrchafiad yn Gorporal, ac fe adawodd yr RAF ym mis Mai 1946.

Wedi'r rhyfel aeth i weithio i Birmingham yn adeiladu trenau ar gyfer yr Underground yn Llundain. Fe briododd Margaret yn y Capel Cymraeg yno, ac wedi cyfnod byr dychwelyd i Sir Gaernarfon.

Dydi Emlyn ddim yn cofio sgyrsiau mawr gyda’i dad am y profiad o weld Vesuvius yn ffrwydro, ond mae’n rhaid fod ambell i stori wedi cael ei basio i lawr dros y blynyddoedd am ei gyfnod yn Yr Eidal, meddai.

“O’dd o wedi sôn dipyn am Sorrento, ond yn anffodus dwi’m yn cofio cael sgyrsiau mawr efo fo am y lle. Mae’n siŵr eu bod nhw’n mynd i lawr ar y trên i Sorrento ac i’r ardal yna."

Vesuvius fawr heddiw, sydd â'i gysgod yn parhau dros yr ardal gyfagos

Yn ddiweddar, aeth Emlyn draw ar wyliau i’r Eidal, a chael mynd am y diwrnod i Castellammare, i gael gweld lle’r oedd ei dad wedi treulio amser yn ystod y Rhyfel.

“Mae o wastad wedi bod yng nghefn fy meddwl i mod i eisiau mynd. Pan es i draw 'na ym mis Medi, es i i Castellammare a chael cerdded rownd. Es i i fyny ar y cable car, ac o’n i’n gallu gweld yr holl ardal, oedd yn drawiadol."

Cafodd sgwrs am y llosgfynydd gydag ambell i berson lleol, meddai; mae’n parhau yn bwnc trafod, gyda rhai yn poeni bod ffrwydrad arall ar y gweill rhywbryd.

“Mae 'na adeiladu wedi digwydd dros y blynyddoedd, yn agos iawn ato fo eto; mae’n amlwg fod yna bobl yn bryderus am hynny," meddai.

Emlyn a Vesuvius tu ôl iddo, pan aeth am y dydd i grwydro Castellammare

“Bellach mae Vesuvius yn cael ei ystyried yn un o'r llosgfynyddoedd sy'n cael ei 'wylio' fwyaf yn y byd, gyda'r sensors yn gallu rhoi rhybudd o bythefnos fod ffrwydrad yn debygol. Mae hynny'n ddigon o amser i symud y 600,000 o bobl sydd fwyaf mewn perygl ac yn byw o fewn 15km i'r llosgfynydd."

Y dyddiau yma, byddai unrhyw luniau o ffrwydrad hyd yn oed yn gliriach na rhai Dafydd, ond gobeithio na fydd neb yn gorfod bod yn dyst i ffrwydrad arall yn y dyfodol agos...