Gwrthod cwyn Cymdeithas yr Iaith yn erbyn Comisiynydd y Gymraeg

Mae Comisiynydd y Gymraeg, Aled Roberts wedi croesawu casgliadau'r adolygiad

Mae adolygiad annibynnol wedi gwrthod cwyn fod Comisiynydd y Gymraeg yn ymchwilio i lai o'r cwynion y mae'n eu derbyn na'i ragflaenydd yn y swydd.

Roedd Cymdeithas yr Iaith wedi honni bod y comisiynydd, Aled Roberts, wedi cyflwyno arferion newydd cyn-ymchwilio i gwynion, gan olygu ei fod yn agor llai o ymchwiliadau.

Roedd hynny'n groes i'r gyfraith, medd yr ymgyrchwyr, oedd hefyd yn honni nad oedd Mr Roberts yn defnyddio pwerau cosbi sifil, a'i fod yn cael ei ddylanwadu gan Weinidog y Gymraeg a Materion Rhyngwladol, Eluned Morgan.

Gwrthodwyd yr holl honiadau gan yr adolygiad.

Wrth ymateb dywed Cymdeithas yr Iaith eu bod yn bwriadu apelio yn erbyn y canlyniad, gan ei ddisgrifio fel "ymdrech i ddargyfeirio sylw oddi ar gwynion dilys".

O fewn ei bwerau

Roedd Cymdeithas yr Iaith wedi codi pryderon y llynedd bod y comisiynydd newydd wedi ymchwilio i lai na 40% o'r cwynion a dderbyniwyd ganddo - bron hanner y canran a wnaed gan ei ragflaenydd.

Cafodd yr adolygiad ei gynnal gan Rhianwen Roberts - darlithydd yn y Gyfraith, ac ymgynghorydd annibynnol ar wahanol agweddau o'r gyfraith i lywodraethau Cymru a'r DU.

Mae hi hefyd yn aelod o Gymdeithas yr Iaith.

Casgliad yr adroddiad ydy mai mater o ddisgresiwn i'r comisiynydd yw penderfynu sut i weithredu pan mae achos o fethu cydymffurfio, ac nad oedd wedi cyflwyno unrhyw arferion cyn-ymchwilio newydd.

Gwrthodwyd cŵyn fod nifer yr ymchwiliadau a gynhaliodd y comisiynydd yn isel.

• Apêl yn achos diffyg Cymraeg gan gwmni trenau

• Cau ysgol: Cyngor 'wedi torri safonau'r Gymraeg'

Dywedodd Rhianwen Roberts: "Yn fy marn i, nid yw'n fuddiol o dan y gyfraith bresennol, i roi ffocws ar derm megis 'datrysiad buan', neu arferion 'cyn-ymchwilio' newydd... yn hytrach dylid cofio am y pŵer sydd gan y comisiynydd i arfer ei ddisgresiwn o fewn y Mesur.

"Beth mae hynny yn ei olygu yw fod gan y comisiynydd hawl i ddefnyddio ei ddisgresiwn wrth benderfynu agor ymchwiliad ai peidio.

"Mater o ddisgresiwn i'r comisiynydd hefyd yw pa opsiynau i'w cymryd pan fydd sefydliad wedi methu cydymffurfio.

"Ei benderfyniad ef yw rhoi cosb sifil ai peidio ar ddiwedd ymchwiliad."

'Ddim yn deall y Mesur'

Wrth ystyried nifer yr achosion gafodd eu hagor dywedodd bod nifer yr ymchwiliadau yn 2018 yn anarferol o uchel, ac mai dyna pam fod ffigyrau 2019 yn edrych yn isel.

Wrth gloi, daeth i'r casgliad nad yw Grŵp Hawl Cymdeithas yr Iaith yn deall darpariaeth y gyfraith yn Mesur y Gymraeg yn llawn.

Dywedodd y comisiynydd: "Rwyf yn croesawu adroddiad yr adolygiad annibynnol sydd wedi dod i'r casgliad fy mod yn gweithredu'n briodol.

"O ran y gŵyn ei hun, byddaf yn cwrdd 'efo Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn yr wythnosau nesaf er mwyn trafod yr adroddiad yn llawn."

'Ymdrech i wyngalchu'

Dywedodd Bethan Ruth, cadeirydd Cymdeithas yr Iaith, mai "ymdrech i wyngalchu ymddygiad y comisiynydd" ydy'r adroddiad.

Ychwanegodd: "Mae'r adroddiad yn dangos tuedd amlwg - un enghraifft yw diystyru'r honiad nad yw Aled Roberts yn cynnal digon o ymchwiliadau drwy awgrymu mai Meri Huws oedd yn cynnal gormod, casgliad sy'n gofyn am dipyn o ddychymyg.

"Mae'n drueni mawr bod y comisiynydd newydd yn canolbwyntio ei egni ar amddiffyn ei record wael yn hytrach nag amddiffyn hawliau iaith pobl Cymru.

"Rydyn ni'n rhyfeddu bod y comisiynydd wedi penderfynu rhyddhau'r adroddiad yma i'r wasg heddiw cyn i'r broses ddod i ben.

"O ystyried mai dim ond un cam yn y broses yw hyn, mae'n amhriodol i'r comisiynydd ryddhau'r adroddiad. Mae hyn yn gamgymeriad gan y comisiynydd, a byddwn ni'n apelio yn erbyn y dyfarniad."