Covid-19: Sut mae ymdrin â’r 'ysblygwr carlamus'?

  • Cyhoeddwyd
Pynciau cysylltiedig
Person ifanc yn cael brechlyn Covid-19Ffynhonnell y llun, Getty Images

"Esblygiad Grand Prix yw esblygiad firysau, ac felly mewn ffordd wahanol y maent yn addasu."

Yr Athro Arwyn Jones, sy'n Gyfarwyddwr Ymchwil ac Arloesi yn Ysgol Fferylliaeth Prifysgol Caerdydd, sy'n edrych ar esblygiad feirws Covid-19 ac yn gofyn, oes gobaith y gall cyfres o dri brechlyn ein gwarchod rhag pob amrywiolion?

Gwnaeth Charles Darwin ac Alfred Wallace sylweddoli fod anifeiliaid ag adar, fel y rhai yn Ynysoedd y Galapagos, wedi addasu i ffitio eu amgylchiadau amgylcheddol.

Dyma sail esblygiad, sydd yn y cyd-destun hwn yn gallu cymeryd miloedd o flynyddoedd a mwy i'w amlygu.

Ond nid felly mae firysau'n gweithio ac eleni rydan ni wedi bod yn dyst i hyn. Drwy'r trwyn neu'r ceg, gall un amrywiolyn heintio corff a dau neu dri diwrnod yn ddiweddarach gael ei dasgu yn filiynau o ronynnau bach, allan o'r un ffynonellau; ond fel amrywiolyn newydd.

Esblygiad Grand Prix yw esblygiad firysau, ac felly mewn ffordd wahanol y maent hefyd yn addasu. Yn tanseilio addasiadau firws mewn cell corff sydd wedi ei heintio â COVID-19, yw newidiadau geneteg a genynnol.

Strwythur o ddimensiwn nano a syml iawn yw COVID-19, sydd yn hollol ddibynnol ar fecanweithiau ein celloedd ni i luosi a chreu niwed, cyn gadael y corff i heintio eraill.

Proses ddiffygiol

Mae'r broses y mae'n gwneud hyn yn ddiffygiol, yn amlugu (multiply) i ffurfio mwtaniadau sydd yn creu amrywiolion newydd. Mae'r mwyafrif o'r mwtaniadau hyn yn ddiwerth ar amrywiolyn ac yn diflannu; ond mae rhai eraill yn hynod fanteisiol.

I'r amrywiolion sy'n gyffredin i ni heddiw fe wnaethpwyd penderfyniad gan y WHO i ddefnyddio'r wyddor Roegaidd i ni gael rhoi enw mwy syml arnynt ac nad oedd â stamp daearyddol arnynt. Ac felly trodd Amrywiolyn B.1.1. 7 neu amrywiolyn Caint yn Alpha a cyn i ni droi roedd Beta wedi pasio heb lawer o drafferth cyn i Delta ddomineiddio ar raddfa anhygoel a bydol i sefydlu ei hun fel brenin y COVID.

Roedd y mwtaniadau yn ei gyfansoddiad geneteg yn rhoi mantais iddo dros y gweddill i ledaenu o berson i berson. Hyn hefyd yn pwysleisio y gall un amrywiolyn leihau amlygrwydd rai eraill yn llawer mwy effeithiol na unrhyw gyffur neu frechlyn sydd, hyd yn hyn, wedi ei ddarganfod.

Ffynhonnell y llun, Getty Images

Teyrnasiad Omicron

Heddiw mae hi'n edrych yn debyg mai teyrnasiad byr gafodd Delta cyn i Omicron gymryd yr awenau. Mae'r dychymyg yn colli trefn o gylch cread hwn, gan iddo ymddangos fel endid oedd wedi ei greu gan ddyluniwr yn hytrach na drwy esblygiad.

Mae'r dystiolaeth gynnar yn rhoi cysur nad ffiaidd oedd y dyluniwr ac nad yw Omicron yn achosi haint trymach na Delta - ysgafnach efallai.

Ond beth am y wyddor Roegaidd? Dyw Omicron ddim yn dilyn Delta. Beth ddigwyddodd I'r gweddill? Oedd, roedd amrywiolion Epsilon, Zeta, Eta, Theta, Iorta, Kappa, Lambda a Mu wedi bodoli ac ar radar y WHO ond dim Nu na chwaith Xi cyn cyrraedd Omicron.

Ffynhonnell y llun, Getty Images

Penderfynodd y WHO beidio â defnyddio Nu a Xi gan fod y naill yn rhy debyg i 'New' a'r llall yn enw a chyfenw poblogaidd iawn mewn rhai mannau o'r byd. Tybed hefyd os cafodd Ysgrifennydd Cyffredinol presennol y blaid Gomiwnyddol Tsieina air bach â'r sefydliad cyn iddynt wneud y penderfyniad?

Sut mae ymdrin â'r amrywiolion yma gan ei bod yn anochel y bydd Pi ac amrywiolion eraill yn esblygu o'r amrywiolion cyfredol? Ar hyn o bryd ychydig yn siomedig yw'r helfa am gyffur all arbed COVID-19 heintio a lluosi yn y corff neu effeithiau'r haint ar y corff.

Tystiolaeth i'r ffaith fod firysau yn fychan iawn a phrin iawn yw'r targedau i ni anelu cyffuriau atynt. Gan gofio hefyd nad oes yn ein meddiant gyffur perffaith i ymdrin â firws y ffliw sydd wedi bod yn faich meddygol cymdeithasol ers canrif a mwy.

Ond mae cyffuriau fel Molnupirovir, Xevudy a Paxlovid a photensial i allu lleihau salwch difrifol ar y rhai sydd wedi eu heintio yn barod. Yn sicr mae mwy ar y gorwel gan obeithio y bydd un yn amlygu yn 2022 fel meddyginiaeth effeithiol.

Gobaith brechlynnau

Ond beth am y brechlynnau? Oes gobaith y gall cyfres o dri brechlyn ein gwarchod rhag pob amrywiolion? Oes a nag oes.

Mae'r brechlynnau yn ysgogi ein system imiwnedd i adnabod y protein spike sydd yn amlwg iawn ar wyneb y firws. Ond mae'r brechlynnau cyfarwydd yn adnabod protein spike sydd a chyfansoddiad gwahanol i brotein spike Omicron.

Mae'r protein spike yn gweithredu i fachu'r firws i'n celloedd ni a galluogi iddo gael mynediad i luosi. Buasai gormod o newid yn ei wneud yn ddiwerth, mae'n rhaid cael rhyw gysondeb gweithredol a dyna pam fod y brechlynnau presennol o hyd yn mynd i roi rywfaint o warchodaeth i ni rhag pob amrywiolyn. Mae technoleg hefyd yn ochri gyda ni gan mai proses hawdd iawn yw creu brechlynnau newydd yn erbyn Omicron a Pi ayb.

Her y dyfodol

Her enfawr i ni'n fydol yw diogelu pawb, gan gofio i Gordon Brown ddatgan "nad oes neb yn ddiogel nes bod pawb yn ddiogel".

Roedd hefyd yn pwyntio bys at ein llywodraethau ni, wledydd cyfoethog, am fod yn hunanol a gwrthod rhannu ein cyflenwadau ni â gwledydd tlawd. Pa siawns o frechlynnu y ddynoliaeth gyfan?

Erbyn hyn mae biliynau o bobl, oddeutu 55% o boblogaeth y byd, wedi derbyn o leiaf un brechlyn ond mae 45% (biliynau mwy) yn weddill.

Yma yn y Deyrnas Unedig mae oddeutu 5 miliwn heb, am amryw o resymau, dderbyn un brechlyn. Oes gobaith difa ysblygwr carlamus fel COVID-19 gydag ystadegau fel hyn? Nac oes, a'r obaith y tu allan i ddarganfod cyffur (y fwled hudolus) yw datblygu (neu esblygu!) i fargeinio â'r gwalch nano a'i amrywiolion.

Hynny yw, ein bod yn dilyn trefn ein perthynas a'r ffliw a chadw llygad craff allan am amrywiolion newydd a chreu brechlynnau newydd, efallai pob blwyddyn, i greu amddiffyniad newydd.

Dros amser bydd ein systemau imiwnedd yn gallu rhoi mwy a mwy o warchodaeth i ni. Dyna, gydag ychydig bach o help brechlynnau, yw esblygiad a'r gobaith ar drothwy ail flwyddyn o fodolaeth COVID-19.