Apêl i godi Cofeb Lofaol Genedlaethol i Gymru

Llun o'r archifau o drychineb Senghennydd yn 1913 lle collwyd 440 o fywydau

Mae Prif Weinidog Cymru yn cyhoeddi apêl er mwyn codi Cofeb Genedlaethol Lofaol Cymru.

Carwyn Jones sy'n gwneud hynny wrth ymweld â safle trychineb glofaol gwaethaf Prydain, sef Glofa Universal yn Senghennydd, ddydd Iau.

Cafodd 440 o ddynion a bechgyn eu lladd pan fu ffrwydrad yno yn 1913, gan effeithio ar bron bob cartref yng Nghwm Aber.

Mae Grŵp Treftadaeth Cwm Aber wedi gwahodd y Prif Weinidog i'r pentref er mwyn lansio'r apêl.

"Mae glo yn ganolog i stori Cymru," meddai Mr Jones.

"Dyma sydd wedi siapio ein hanes a'n cymunedau, ac mae'r gwaddol cymdeithasol a chorfforol yn dal gyda ni tan heddiw.

"Roedd amser pan oedd trychinebau glofaol yn drist o gyffredin, ac yn ddiweddar hyd yn oed, fe welsom bedwar dyn yn colli eu bywydau mewn digwyddiad ym mhwll y Gleision - rhywbeth oedd yn atgof o beryglon y diwydiant.

"Mae'n iawn felly i ni gael cofeb barhaol i'r rheini - yn y gorffennol a'r presennol - sy'n mynd o dan ddaear i chwilio am lo."

Gweithgareddau

Mae'r Grŵp Treftadaeth yn datblygu cynllun i godi cofeb yn agos at safle hen bwll Universal a fydd yn cael ei chysegru i bob cymuned lofaol ar draws Cymru, ond hefyd yn anrhydeddu'r rhai fu farw yn nhrychineb glofaol mwyaf hanes Prydain.

Cafodd y cynllun gefnogaeth ariannol gan Gyngor Caerffili a Chronfa Dreftadaeth y Loteri (CDL) ynghyd â nifer o gyfraniadau cymunedol.

Daeth £48,000 gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri ar gyfer rhaglen o weithgareddau fydd yn codi ymwybyddiaeth o'r trychineb yn ogystal â chreu'r gofeb.

Mae'r rhain yn cynnwys archwilio cofnodion cyhoeddus er mwyn adnabod bob un fu farw yn Senghennydd, hyfforddiant mewn ysgrifennu creadigol a straeon digidol, a gweithdai cerameg er mwyn creu teiliau coffa i bob glöwr fu farw.

Canolbwynt o barch

Dywedodd pennaeth CDL yng Nghymru, Jennifer Stewart: "Mae ein gorffennol diwydiannol yn rhan bwysig o dreftadaeth Cymru, yn enwedig yng nghymoedd y de.

"Mae'n wych bod arian CDL yn galluogi Grŵp Treftadaeth Cwm Aber a'r gymuned i nodi'r digwyddiad pwysig i greu cofeb barhaol i lowyr dewr sy'n peryglu eu bywydau yn ddyddiol."

Rhianydd Jones gyda'r Cynghorydd John Roberts a'r cerdyn post

Bydd y cynllun terfynol yn cynnwys gardd a mur coffa, a cherflun gan yr artist Les Johnson fydd yn dirnod symbolaidd fel canolbwynt o barch i lowyr Cymru.

• Wrth ymchwilio i hanes trychineb pwll glo Senghennydd yn 1913, aeth Gwenllian Glyn, gohebydd Post Cyntaf BBC Cymru, gyda'r Cynghorydd John Roberts o Gaerffili i holi Rhianydd Jones. Roedd Mr Roberts wedi dod o hyd i gerdyn post gan un a oroesodd y trychineb i'w deulu yn Nhrawsfynydd - ynddo mae'r awdur, sef "Bob" yn dweud wrth ei deulu ei fod yn iawn ac yn son am eraill lwyddodd i ddianc. Ymhlith y rheini oedd perthnasau i Mrs Jones, sy'n 89 oed ac wedi byw yn Senghennydd ar hyd ei hoes. Dydi hi ddim yn glir pwy yw awdur y cerdyn post ons os oes ganddoch chi unrhyw wybodaeth, cysylltwch efo BBC Cymru drwy ebost [e-mail] neu os oes gynnoch chi ragor o straeon fel hyn, mae croeso i chi gysylltu efo ni. Mae'r Prifardd Myrddin ap Dafydd wrthi'n paratoi cyfrol llyfr am Senghennydd i nodi 100 mlynedd ers y trychineb ac yn awyddus i glywed mwy am gysylltiadau fel hyn.