Covid-19: Sut bod Ceredigion wedi osgoi'r gwaethaf?

Saith o bobl sydd wedi marw yng Ngheredigion gyda coronafeirws hyd yma

Mae profiad Ceredigion o ddelio gyda coronafeirws wedi denu tipyn o sylw yn ystod y pythefnos diwethaf.

Dyma'r sir sydd â'r gyfradd isaf ond un o farwolaethau Covid-19 drwy Gymru a Lloegr.

Eisoes mae ymdrechion y cyngor lleol - a sefydlodd system ei hun i olrhain achosion - wedi derbyn canmoliaeth.

Ond mae cyfraddau isel y rhanbarth o'r haint yn deillio o "gyfuniad" o ffactorau, yn ôl swyddogion iechyd cyhoeddus.

Mae BBC Cymru wedi cynnal dadansoddiad manwl o'r data sydd ar gael, gan ganolbwyntio ar safle Ceredigion mewn perthynas â ffactorau risg hysbys ar gyfer lledaeniad Covid-19.

Beth yw'r ffigyrau diweddaraf?

Edrychwch ar fap o Gymru yn ôl awdurdod lleol, ac mae Ceredigion wir yn sefyll allan o ran nifer yr achosion o'r clefyd sydd wedi'u cadarnhau.

Yno maen nhw'n dal i fod mewn ffigyrau dwbl, tra bod pob sir arall wedi gorfod ymdopi â channoedd ar gannoedd.

A does dim modd egluro hyn trwy ddiffyg profion, yn ôl Dr Eleri Davies o Iechyd Cyhoeddus Cymru.

O ystyried y boblogaeth, nid yw cyfraddau profi "wedi bod yn sylweddol is nag ar gyfer awdurdodau lleol eraill", meddai. Ac - yn bwysig - mae canran y samplau sy'n dod yn ôl gyda chanlyniad positif yn "isel iawn" yng Ngheredigion - tua 3%.

A yw'n ymwneud â daearyddiaeth?

Mae bod yn sir arfordirol yng nghanol Cymru - ymhell o ganolbwynt cynnar yr epidemig yn ne-ddwyrain Cymru - yn sicr wedi bod yn fantais, meddai arbenigwyr.

"Maen nhw i'r gorllewin wrth gwrs o'r ardaloedd mwya' trefol yng Nghymru - ac roedd yr ardaloedd rheini wedi'u heffeithio fwy wrth i'r cyfyngiadau symud ddod i mewn," eglurodd Dr Davies.

"Dwi'n credu bod y daearyddiaeth yn help - y siawns o ledaeniad yn cael ei leihau oherwydd ei bod yn ardal wledig hefyd."

Yn gyffredinol mae rhannau mwy poblog y wlad wedi profi cyfraddau uwch o'r afiechyd.

Dim ond Powys sydd â llai o bobl fesul cilomedr sgwâr na Ceredigion - er bod ganddo fwy o achosion a marwolaethau.

"Mae Ceredigion o leiaf yn rhannol wedi'i amddiffyn gan ei ddaearyddiaeth," cytunodd yr Athro Rhys Jones o Brifysgol Aberystwyth.

"Yn gynta' mae Ceredigion yn weddol anghysbell, sy'n ffactor pwysig iawn - yn golygu bod ymlediad y feirws yma wedi bod yn arafach i ddechrau.

"A hefyd wrth gwrs ry'n ni'n ymwybodol bod y feirws yn ymledu drwy gysylltiad â phobl - ac felly os ydy pobl yn byw bellach bant o'i gilydd, yna mae hynny yn mynd i arafu'r ymlediad."

Mae'r Athro Jones yn rhan o brosiect yn adran Daearyddiaeth Ddynol y brifysgol sydd wedi bod yn ymchwilio i ledaeniad y feirws drwy Ewrop.

Daeth yr astudiaeth i'r casgliad bod y DU yn sefyll allan o'i chymharu â gwledydd eraill o ystyried i ba raddau y mae'r afiechyd wedi gallu effeithio'n ddifrifol ar bron i bob ardal - gyda Cheredigion yn "un o'r ychydig eithriadau".

"Wrth i ni edrych ar wledydd eraill ry'n ni'n nodi bod y feirws wedi cael ei gaethiwo mewn rhai ardaloedd ychydig bach yn fwy na'r profiad ym Mhrydain.

"A falle bod e'n wendid o ran ymateb Prydain yn enwedig yn y cyfnod cynnar - a falle dyle fod ymdrechion wedi bod ychydig bach yn gynt i geisio creu y cyfnod clo."

Beth am lefelau amddifadedd ac afiechyd?

Ymysg y ffactorau risg eraill sydd wedi'u dangos i ddylanwadu ar ymlediad Covid-19 a difrifoldeb ei effaith mae lefelau tlodi.

Er bod gan Ceredigion bocedi o amddifadedd, mae ystadegau'n dangos ei fod ymhlith y rhannau mwyaf cefnog o'r wlad.

• LLEDU: Pam bod coronafeirws yn lledu mewn ffatrïoedd cig?

• CANLLAW: Rhif R: Beth ydy o a pham ei fod yn bwysig

• AMSERLEN: Llinell amser coronafeirws yng Nghymru

• Y GIG: Sâl? Mae'r GIG 'dal ar agor' er gwaethaf y pandemig

Ac mae ffigyrau o 2016 yn awgrymu bod canran y boblogaeth sy'n dioddef o gyflyrau hir dymor all eu gwneud yn fwy bregus fel asthma, COPD a diabetes ychydig yn is na llawer o weddill Cymru hefyd.

Awgrymodd astudiaeth Iechyd Cyhoeddus Cymru fod 6.5% o boblogaeth Ceredigion yn byw gyda diabetes, er enghraifft, o gymharu ag 8.6% ym Mlaenau Gwent.

Faint o farwolaethau sydd wedi bod mewn cartrefi gofal?

Ceredigion sydd â'r gyfradd isaf o farwolaethau mewn cartrefi gofal fesul bob o le mewn cartref o'r fath ledled Cymru - sef 0.04%.

Mewn gwirionedd, hyd yma dim ond un farwolaeth y mae Ceredigion wedi'i chofnodi mewn cartref gofal, o ganlyniad i Covid-19.

Cymharwch hynny â Phowys, lle mae dros hanner y marwolaethau wedi bod mewn cartrefi gofal, yn ôl ffigyrau'r ONS.

Mae clystyrau o coronafeirws mewn cartrefi gofal wedi cael effaith nodedig ar nifer yr achosion a marwolaethau mewn ardaloedd eraill hefyd fel Caerdydd ac Abertawe.

Mae Cyngor Sir Ceredigion wedi derbyn cydnabyddiaeth am gyflwyno system cwarantîn ar gyfer cartrefi gofal ddyddiau cyn y cyfnod cloi cenedlaethol - sy'n golygu na chaniatawyd unrhyw ymwelwyr.

Beth arall wnaeth y cyngor?

Sefydlodd ei system profi ac olrhain ei hun yn nyddiau cynnar y pandemig - ac fe wnaeth Iechyd Cyhoeddus Cymru gydnabod fod hynny wedi cyfrannu at atal achosion newydd yn y sir.

"Fe gafodd y system profi ac olrhain ei chadw i fynd drwy'r pandemig yng Ngheredigon. Felly mae hynny wedi golygu bod bob achos wedi cael ei ddilyn i fyny yn fanwl iawn yno," meddai Dr Eleri Davies.

"Mae'r awdurdod lleol yn cyflogi nifer fawr o'r boblogaeth yng Ngheredigion a buon nhw'n olrhain achosion yn dibynnu ar symptomau yn ogystal â'r sawl oedd wedi derbyn prawf positif.

"Rwy'n meddwl bod y gwaith maen nhw wedi'i wneud wedi cyfrannu at y ffigyrau da iawn sydd gyda nhw yng Ngheredigion."

• Galw am brofi twristiaid i Gymru am coronafeirws

• Ceredigion: 'Ffôl iawn i feddwl ein bod ni wedi cael datrysiad'

• Ceredigion yn debyg o golli 'tymor cyfan'

Byddai'n cymryd tan 1 Mehefin i Lywodraeth Cymru gyflwyno ei strategaeth Profi, Olrhain, Amddiffyn ei hun ar draws gweddill y wlad.

Fe gafodd safleoedd carafanau a gwersylla anogaeth i gau gan y cyngor cyn cyfarwyddiadau'r llywodraeth hefyd.

A threfnwyd ymdrechion i gyflenwi bwyd a nwyddau hanfodol i bobl a oedd yn gorfod hunan-ynysu am resymau meddygol yn lleol, er mwyn osgoi dod â'r feirws i mewn o rannau eraill o Gymru.

Dywedodd prif weithredwr y cyngor, Eifion Evans, wrth BBC Cymru Fyw yn ddiweddar ei bod yn llawer rhy gynnar i fod yn hunanfodlon, ac y gallai'r sefyllfa newid dros nos pe bai'r haint yn cydio.

Mae'r ffaith bod Ceredigion yn weddol anghysbell yn ffactor bwysig iawn, medd yr Athro Rhys Jones

Ond mae'r Athro Rhys Jones o Brifysgol Aberystwyth yn cytuno bod gweithredoedd lleol wedi cael dylanwad.

"Yn sicr galle rhywun gael yr argraff bod daearyddiaeth yn esbonio popeth - ond mae'n rhaid i ni edrych ar ymateb y cyngor," meddai.

"Yn sicr fe wnaethon nhw ymateb ychydig bach yn gynt ac mewn ffordd 'chydig bach yn fwy rhagweithiol na rhai cynghorau eraill a dyle ni fod yn falch iawn o hynny."

Pan ofynnwyd iddi a ddylid siarad am Geredigion fel stori lwyddiant, dywedodd Dr Davies bod 'na "nifer o resymau pam fod ffigyrau Ceredigion fel y maen nhw".

"I ddweud y gwir mae Cymru gyfan wedi bod yn dda iawn yn dilyn y cymhellion a'r canllawiau a chadw pellter.

"Felly dwi ddim yn credu bydd angen i ni edrych ar Geredigion yn wahanol iawn ond maen nhw wedi 'neud yn dda - mae Cymru gyfan wedi 'neud yn dda iawn dwi'n credu."