Plant a oroesodd Aberfan wedi cael profion 'arteithiol'

Pobl leol a'r gwasanaethau brys yn palu'r rwbel i geisio canfod pobl yn fyw wedi'r trychineb yn 1966

Dywed rhai o'r plant a oroesodd trychineb Aberfan eu bod wedi gorfod cael profion meddygol anodd wedi'r digwyddiad - yn ôl un plentyn roedd y profiad yn "arteithiol".

Bu farw 116 plentyn a 28 oedolyn wedi i domen lo anferth lithro lawr ochr mynydd Merthyr yn 1966 gan ddinistrio Ysgol Gynradd Pantglas.

Dywed rhai o'r unigolion a oroesodd eu bod wedi gorfod wynebu artaith bellach wrth i'r awdurdodau benderfynu faint o iawndal a ddylai teuluoedd ei dderbyn.

Cafodd Gaynor Madgwick ei hachub o'r gweddillion ar 21 Hydref 1966 - oriau'n ddiweddarach cafodd wybod bod ei brawd Carl, saith oed, a'i chwaer Marylyn, 10, wedi cael eu lladd.

Gaynor yn gwella yn yr ysbyty wedi'r trychineb

Wrth siarad ar bodlediad newydd ar gyfer BBC Cymru, dywedodd ei bod wedi cael nifer o nosweithiau di-gwsg wedi'r trychineb wrth iddi gael hunllefau a theimladau o euogrwydd bod hi wedi goroesi.

"Fyddwn i wedi rhoi rhywbeth ar y pryd petawn i wedi cael marw a bod fy mrawd a'n chwaer wedi cael byw," meddai.

'Roedd e'n artaith'

Mae'n disgrifio hefyd y profiad o orfod mynd i ysbyty seiciatryddol am brofion.

Dywed Ms Madgwick y bydd hi'n cofio am byth y diwrnod y bu'n rhaid iddi fynd i'r ysbyty seiciatryddol - roedd hi wedi cael gwybod ei bod yn cael mynd am drip siopa.

"Roedd yn rhaid i rywun ddod allan o'r ysbyty i leddfu fy ofnau ac i fy llusgo i'r ysbyty.

"Ro'n i'n cicio ac yn sgrechian ac yn cydio yn nolen y car."

Dywed Gaynor Madgwick nad yw'n gwybod sut lwyddodd ei rhieni i ymdopi

Unwaith iddi gyrraedd yr ysbyty cafodd gel ei roi yn ei gwallt a chap ar ei phen.

"Yna ro'n yn cael fy mhlygio i fwrdd ar gefn y gwely - rhyw fath o fwrdd pren," meddai.

"Roedd yna blygiau a gwifrau yn dod allan o'r bwrdd a fyddai'n ffitio i'r cap ar eich pen ac yna roedd yn rhaid i fi aros yno a chael fy holi'n dwll.

"Roedd yn rhaid i chi syllu ar wahanol oleuadau a dilyn y pelydryn o olau a oedd yn mynd o gwmpas yr ystafell.

"Roedd e'n holi arteithiol. Roeddech wedi colli pob ymwybyddiaeth o bwy oeddech chi."

'Roedd e'n frawychus'

Jeff Edwards oedd y plentyn olaf i gael ei dynnu o'r rwbel

Jeff Edwards oedd y plentyn olaf i gael ei dynnu o'r rwbel yn fyw a dywed ei fod wedi gorfod mynd i'r ysbyty bob tri neu bedwar mis wedi hynny.

"Roedd cael y dyfeisiau 'ma ar eich pen gydag electrodau a goleuadau yn fflachio ymhobman yn brofiad brawychus," meddai.

"Ro'n i'n casáu mynd i'r ysbyty. Nid ysbyty plant oedd e yn wir ond sefydliad i bobl oedd ag afiechyd meddwl go ddifrifol."

Ofn gorfod aros

Roedd Gerald Kirwan yn wyth oed pan fu farw nifer o'i gyd-ddisgyblion.

Dywed ei fod yn cofio cael ei glymu i beiriannau a phobl yn gofyn iddo a oedd ganddo ofn y tywyllwch ac a oedd yn cael hunllefau.

Roedd Gerald Kirwan yn wyth oed pan syrthiodd y domen lo ar Ysgol Pantglas

"Rwy'n cofio meddwl bod yn rhaid i fi ddweud y peth iawn neu efallai y byddai'n rhaid i mi aros yma," meddai.

"Roedd e'n brofiad ofnadwy."

Wedi cyfnod hir o deimlo dryswch dros orfod cael y fath brofion daethant i wybod maes o law pam eu bod yn cael eu llusgo i'r ysbyty.

"Unig fwriad y profion oedd canfod a oeddech yn eich iawn bwyll - hynny yw penderfynu a ddylech gael iawndal. Dyna'r cyfan oedd eu diben," meddai Ms Madgwick.

"Nid ein helpu ni oedd y bwriad ond yn hytrach canfod a oeddem yn orffwyll ai peidio."

• Lle oeddwn i: Aberfan

• Lluniau: Trychineb Aberfan

• Trychineb Aberfan: Sut mae gohebydd yn ymdopi?

Roedd Cronfa Trychineb Aberfan am dalu iawndal i'r plant a oedd yn dioddef yn seicolegol wedi'r trychineb.

Roedd ymddiriedolwyr y gronfa yn credu y gallai y Comisiwn Elusennau ofyn am dystiolaeth - felly fe wnaeth cyfreithwyr ar ran Cymdeithas Rieni a Phreswylwyr Aberfan ofyn am ymweliadau ysbyty.

Hefyd roedd Cronfa Trychineb Aberfan am roi £5,000 i deuluoedd oedd wedi colli aelodau - roedd y Comisiwn Elusennau yn credu mai £500 a ddylid ei roi.

Fe wnaeth y comisiwn ildio ond roeddent am asesu pob achos yn unigol cyn rhoi taliad gan ofyn "a oedd y rhieni yn agos i'w plant ac a oeddent o ganlyniad yn dioddef yn feddyliol".

'Rhoi pris ar y plant'

Mae Denise Morgan, a gollodd ei chwaer ieuengaf Annette, yn cofio ei thad yn dychwelyd o gyfarfod lle bu trafodaeth ar berthynas plant â'u rhieni.

Dywedodd bod y cyfarfod angen gwybod pa mor agos oedd y rheini at eu plant cyn penderfynu faint o arian a ddylent ei dderbyn.

"Roedd fy nhad yn meddwl bod y cyfan yn arswydus," meddai.

"Dywedodd nad oedd, hyd yn oed, yn mynd i ateb y cwestiwn oherwydd ar ddiwedd y dydd... eich plant chi ydyn nhw, nhw yw eich bywyd.

"Dyw hi ddim yn bosib i chi roi pris ar eich plentyn.

"Dywedodd na fyddai'n derbyn ceiniog petai e'n gwybod y byddai ei blentyn e yn cerdded drwy'r drws fory."

Roedd Ymddiriedolwyr Cronfa Trychineb Aberfan wedi'u cynddeiriogi gan gyngor y Comisiwn Elusennau - felly fe wnaethant ei anwybyddu a rhoi taliadau iawndal uwch i bob teulu a oedd wedi colli rhywun.

30 mlynedd yn ddiweddarach, pan gafodd dogfennau nad oedd wedi cael eu gweld o'r blaen eu rhyddhau, dywedodd y Comisiwn Elusennau eu bod yn hynod o flin am yr hyn ddigwyddodd.

Ar y pryd dywedodd eu llefarydd Julia Unwin wrth y BBC: "Mae'n ymddangos bod ymddygiad gwael ac ansensitifrwydd mawr wedi digwydd, ac yn amlwg ry'n ni'n gresynu hynny.

"Y cyfan allai ddweud ar ran y Comisiwn Elusennau yw ein bod wedi dysgu o gamgymeriadau y gorffennol, ry'n ni wedi dysgu sut mae ymateb i drychinebau arswydus fel hyn a dydyn ni ddim yn gwneud camgymeriadau fel hyn bellach."

Mae modd gwrando ar Aberfan: Tip Number 7 ar BBC Sounds