O dermau milwrol i heddwch: sut newidiodd ethos yr Urdd
- Cyhoeddwyd
Taflen Neges Ewyllys Da yr Urdd, a Mari Emlyn, wyres sylfaenydd yr Urdd Syr Ifan ab Owen Edwards
Wrth i'r Urdd ddathlu canrif ers ei sefydlu gan Ifan ab Owen Edwards, mae ei wyres Mari Emlyn wedi bod yn ymchwilio i gysylltiad y mudiad gyda gobaith ac ewyllys da, gan ddod o hyd i archif sy'n taflu goleuni newydd ar hanes y mudiad.
Cysylltir mis Mai, ac yn arbennig Mai'r deunawfed â'r Neges Heddwch ac Ewyllys Da. Mae'r dyddiad penodol hwn yn coffáu'r Gynhadledd Heddwch cyntaf a gynhaliwyd yn yr Hâg yn 1899.
Roeddwn i'n awyddus i graffu ar y cysylltiad rhwng y Neges Heddwch â mudiad yr Urdd gan fod y ddau yn dathlu eu canmlwyddiant eleni. Ac wrth ymchwilio ar gyfer y rhaglen radio Urdd, gobaith, beth? mi gefais fy synnu. Mi ddes i ar draws archif sy'n taflu goleuni newydd ar hanes y mudiad.
Roedd prif ffocws tair blynedd gyntaf 'Urdd Gobaith Cymru Fach' fel y'i gelwid i ddechrau, ar wladgarwch pur. Mudiad iaith yn ei hanfod oedd y mudiad a sefydlwyd gan fy nhaid ganrif yn ôl.
Roedd ôl profiadau'r Rhyfel Byd Cyntaf yn drwm arno wrth iddo greu strwythur i'r mudiad. Mabwysiadodd dermau milwrol i'r rhengoedd: Is-gapten, Uwch-gapten, Rhingyll, Cadfridog...
Sefydlwyd yr Urdd gan Syr Ifan ab Owen Edwards yn 1922
Ym mis Awst 1922, mae Ifan ab Owen Edwards yn sgwennu: "Gadewch i ni fod yn soldiars, yn soldiars dros Gymru! Pa fyddin well a allai fod 'na byddin o blant Cymru!?...Listiwch heddiw - er mwyn Cymru Fach!"
Byddin o blant?! Mae hynny'n taro'n chwithig iawn i 'nghlust i heddiw.
Ond yn raddol, diolch i'r drefn, daeth fy nhaid yn awyddus i gywiro unrhyw syniadau rhyfelgar oedd ganddo ar ddiwedd y Rhyfel Mawr.
Bu Neges Ewyllys Da'r Parch Gwilym Davies yn ddylanwad aruthrol arno wrth iddo osod delfrydau heddwch, yn ogystal ag achub y Gymraeg, i'r Urdd. Mae clip bach o raglen deledu yn 1962 adeg pen-blwydd yr Urdd yn ddeugain oed, yn cadarnhau'r argraff ddofn a adawodd y Neges arno.
Pamffledi Neges Ewyllys Da yr Urdd - o 1977 ac 1969
O fewn tair blynedd i sefydlu'r Urdd, penderfynodd Ifan ab Owen Edwards fynd â'r mudiad i gyfeiriad newydd.
Erbyn 1930, doedd y Neges Ewyllys Da ddim yn ddigon ganddo, roedd o eisiau troi'r gobaith oedd yn dod law yn llaw efo'r Neges yn weithred ymarferol ac aeth â chriw o bymtheg o fechgyn yn 'genhadon hedd' ar bererindod gyntaf y mudiad i Genefa i gyfarfod â'r Parch Gwilym Davies ym mhencadlys Cynghrair y Cenhedloedd. Dyma'r cyntaf o sawl taith dramor i wneud cysylltiadau yn enw cyd-ddealltwriaeth a brawdgarwch hyd nes i'r Ail Ryfel Byd roi pen ar y mwdwl.
Aeth Mari Emlyn i Oslo eleni gyda rhai o aelodau’r Urdd o Brifysgol Aberystwyth i'w gweld nhw'n cyhoeddi Neges Ewyllys Da yng Nghanolfan Heddwch Nobel
Estynnodd yr Urdd ei law i'w gyd-ddyn yn dilyn yr Ail Ryfel Byd ac mae'r gwaith dyngarol hwn yn parhau'n gwbl ganolog i waith y mudiad. Er pwysiced yr Eisteddfod a'r gwersylloedd, mae llawer mwy i'r Urdd mewn gwirionedd. Ond tybed faint ydan ni'n sylweddoli arwyddocâd gwaith dyngarol yr Urdd, nid yn unig i Gymru ond hefyd i'r byd?
Mi fydda i'n holi'r union gwestiwn hwnnw yn y rhaglen i'r Prif Weinidog, Mark Drakeford, yn sgil ei benderfyniad yn gynharach eleni i ddyfarnu ei Wobr Arbennig o yng Ngwobrau Dewi Sant, i'r Urdd am ei waith dyngarol.
Syr Ifan ab Owen Edwards a'i wraig y Fonesig Ellen Edwards
Dw i'n grediniol y byddai fy nhaid heddiw'n cymeradwyo'n frwd bod yr Urdd wedi cofleidio brawdgarwch ar hyd degawdau'r ganrif. Ac er y byddai'n gresynu ein bod yn dal i ryfela, mi fyddai, dw i'n siŵr, yn ymfalchïo bod y mudiad (a'r iaith Gymraeg) nid yn unig wedi goroesi canrif, ond hefyd ym mlwyddyn ei ganmlwyddiant, yn croesawu ffoaduriaid o Afghanistan ac erbyn hyn o Wcráin hefyd i'w gwersylloedd.
Dyma enghraifft ymysg nifer lle gwelwn yr Urdd yn gweithredu'r addewid o fod yn ffyddlon i'm cyd-ddyn pwy bynnag y bo, yn hytrach na phregethu'r addewid.
Wrth deithio efo aelodau'r Urdd i Ganolfan Nobel yn Olso i rannu'r neges Heddwch ac Ewyllys da'r mis Mai hwn, cefais fy rhyfeddu wrth ddod at brif fynedfa'r adeilad eiconig hwnnw o weld uwchben y drws y gair, 'Hap' sef y gair Norwyeg am 'gobaith'.
Yn y rhaglen hon, rydw i'n edrych ar arwyddocâd y gair 'gobaith' yng nghyd-destun heddwch a'r Urdd ac yn gofyn, Urdd, gobaith, beth?
Bydd Urdd, gobaith, beth? yn cael ei darlledu ar BBC Radio Cymru ar 29 Mai am 1830.
Hefyd o ddiddordeb: