Calan Mai: Cychwyn yr haf?

Mae geirfa ar ddiwedd yr erthygl i bobl sy'n dysgu Cymraeg.

Ffotograff o blant yn dawnsio o amgylch polyn Mai yn Rhiwbeina

Roedd 1 Mai yn arfer bod yn ddyddiad pwysig yng nghalendr Cymru.

Dyma ddyddiad Calan Mai sef cychwyn swyddogol yr haf, a byddai llawer o ddathlu ar draws y wlad.

Dyma olwg ar rai o'r traddodiadau ac arwyddocâd y diwrnod.

Dechrau'r haf

Roedd Calan Mai, neu Galan Haf yn cael ei ystyried fel dechrau’r haf ond roedd hefyd yn bwysig i'r ffermwyr oedd yn symud yr anifeiliaid o'r hendre i'r hafod.

Ers talwm byddai'r anifeiliaid yn treulio misoedd y gaeaf yn yr hendref (ar dir isel yn y dyffryn) er mwyn cadw'n gynnes, ac yn treulio'r haf yn yr hafod (ar y mynydd).

Gweithwyr fferm yn Llanwnnen, Ceredigion, tua 1880

Canu penillion

Ben bore ar ddiwrnod Calan Mai byddai pobl y pentrefi a’r ffermydd cyfagos yn mynd o gwmpas y tai'n canu penillion Calan Mai.

Byddent yn dymuno lwc dda a haf ffrwythlon i'w cymdogion ar ôl gaeaf caled.

Cadw ysbrydion i ffwrdd

Ar noswyl Calan Mai roedd yr ysbrydion a'r byd go iawn agosaf at ei gilydd yn ôl credoau yr hen Gymry.

Oherwydd hynny, byddai pobl yn rhoi croes mewn calch ar ddrws y tŷ er mwyn atal ysbrydion drwg a gwrachod rhag dod i mewn.

Coelcerth

Roedd cynnau coelcerth hefyd yn draddodiad ar noswyl Calan Mai er mwyn gweld y dyfodol.

Byddai'r goelcerth hefyd yn atal ysbrydion drwg, yn sicrhau haf ffrwythlon ac yn gwarchod anifeiliaid rhag afiechyd.

Y ddraenen wen

Ar Galan Mai byddai pobl yn addurno tu allan eu tai gyda'r ddraenen wen gan ei fod yn arwydd o ffrwythlondeb.

Roeddent yn credu ei fod yn anlwcus i gario'r goeden yma i mewn i'r tŷ.

Dathliadau Calan Mai y Rhyl, 1915

Dawnsio

Roedd canu a dawnsio mewn cylchoedd yn rhan fawr o’r dathliadau.

Byddai'r trigolion yn mynd ati i greu Bedwen Fai, sef polyn wedi ei addurno gyda rhubanau, dail y fedwen a blodau gwyllt.

Yna byddent yn dawnsio o amgylch Bedwen Fai.

Plant yn ne Cymru'n dawnsio o amgylch y polyn ym mis Mai 1960

Geirfa:

Swyddogol / Official

Traddodiadol / Traditional

Arwyddocâd / Significance

Ffermwyr / Farmers

Tir isel / Low land

Dyffryn / Valley

Dymuno / Wish

Ffrwythlon / Fruitful

Noswyl / Eve

Ysbrydion / Ghosts

Credoau / Beliefs

Croes / Cross

Calch / Chalk

Atal / Prevent

Cynnau / To light

Coelcerth / Bonfire

Addurno / Decorate

Afiechyd / Disease

Draenen wen / Maythorn

Anlwcus / Unlucky

Trigolion / Residents

Y Fedwen / Birch