Gai Toms: Atgofion y cerddor â'r llechen yn ei waed

Mae'r cerddor o Flaenau, Gai Toms, wedi cyhoeddi llyfr a ddechreuodd fel atgofion drwy ei ganeuon... ond a drodd yn hunangofiant ar ddamwain.

Cafodd flas ar hel meddyliau, meddai, am y stôr o ganeuon mae wedi eu hysgrifennu dros y blynyddoedd - i'w fandiau Anweledig a Brython Shag, fel Mim Twm Llai, ac o dan ei enw ei hun - a dilyn siwrne ei fywyd drwy ei gerddoriaeth.

Y criw ffrindiau anweledig

Y ffordd orau i agor y llyfr, wrth gwrs, oedd gyda beth 'sbardunodd y cyfan, eglurodd, sef ei gyfnod â band bywiog o 'Stiniog:

"Cychwyn yn y dechra' rili, sef Dawns y Glaw, Anweledig, achos heb Anweledig, ella 'swn i'm yn siarad efo chi 'ŵan.

"Jyst sôn am sut ddotha ni ati fel criw o ffrindia' i ddechra' g'neud cerddoriaeth, ac ymarfer yn top garej, sef uwchben garej Rhys Roberts y baswr.

Anweledig yn y dyddiau cynnar

"Wedyn o'dd y llyfr jyst yn llywio'i hun mewn ffordd.

"O'n i 'di sefydlu cychwyn fy ngyrfa cerddorol – beth nesa'? Sôn am o le dwi'n dod. Pa gân? Graffiti Cymraeg! Ges i'n ngeni ym Mangor, ges i'n magu mewn sbensh...

"Wedyn erbyn i fi gychwyn yr ail gân 'nes i sylweddoli ma' hwn yn hunangofiant mwy na atgofion.

"Y caneuon sy'n arwain ac yn tywys, a 'nes i rili fwynhau hwnna."

O reggae i'r gwerin

Drwy feddwl am ei yrfa drwy ei ganeuon, mae Gai wedi gallu hel atgofion a hel meddyliau am yr hyn sydd wedi dylanwadu ar ei gerddoriaeth dros y blynyddoedd, a'r hyn sydd wedi ei ysbrydoli i arbrofi, meddai.

"Efo Anweledig o'dd o lot o gerddoriaeth byd, Affro, Caribî ac ati a reggae, funk.

"Wedyn, fel cyfansoddwr 'nes i ddarganfod diddordeb newydd trwy Meic Stevens, sef y faled; y geiria' a'r gitâr acwstig.

"O'n i wedyn yn gallu gneud baledi fel Mim Twm Llai, a gadael y rhai bywiog i Anweledig. Ond efo Mim Twm Llai, o'n i'n arbrofi hefyd, efo gwerin, geiriau, bach o hip-hop, bach o roc, indie..."

Mae Gai yn arbrofi gyda genres caneuon... ond hefyd gyda dulliau gwneud cerddoriaeth, drwy ailgylchu hen sbwriel i fod yn offerynnau. Roedd ei albwm, Rhwng y Llygru a'r Glasu, yn un eco-gysyniadol

Mae hefyd yn ystyried Bob Delyn a'r Ebillion fel un o'i ddylanwadau cerddorol pwysicaf, a gafodd gryn argraff arno, ac a siapiodd ei gerddoriaeth:

"'Faint mor ddylanwadol oedden nhw o safbwynt canu gwerin amgen yng Nghymru?! Dwi'n meddwl falla mai nhw 'sa'r cynta i arbrofi efo curiadau dawns ac offerynnau fel y bombard yn Ffair y Bala. A bo' hynna'n gyffrous iawn a chyfrannu i'n diwylliant ni.

"'Nes i gael fatha rhyw fath o dröedigaeth yn gwrando ar Bob Delyn; yn sylwi 'dwi'n Gymro, 'dan ni'n Geltiaid, 'dan ni'n Ewropeaidd'.

"Fel fi'n hun, Gai Toms, 'sa ti'n ei alw o'n inde-rock am wn i. Ond mae'r elfen werin yna; y geiriau, y Fro, ein lle ni yn y byd. A dathlu bo' ni'n gallu mynegi ein hunain yn y Gymraeg."

'Stiniog a'r chwarel

Un o'i ddylanwadau eraill, wrth gwrs, yw ei fywyd yn nhref chwarelyddol Blaenau Ffestiniog, gyda'r lyric 'Rioed 'di gweithio'n chwaral, gennai lechan yn y gwaed o'r gân Graffiti Cymraeg, yn ddathliad o gefndir chwarelyddol tref Blaenau Ffestiniog.

"Mae pawb yn meddwl 'Gai Toms = Blaenau, llechi'. Ond dyna ydi o 'de. Heb y chwareli, 'swn i'm yma.

"O'dd 'y'n nhad yn gweithio'n y chwaral, fy nheidiau, yncls, i gyd yn gweithio'n chwaral. O'n ni yn ymfalchïo yn ein treftadaeth a'r traddodiad chwarelyddol."

Ac mae'r dref wedi parhau yn rhan bwysig o fywyd Gai a'i gyd-aelodau o Anweledig:

"'Nath Anweledig gyfrannu at yr egni positif 'na, mewn tref ôl-ddiwydiannol yn y 90au; bo' ni yn griw o hogia' o'dd yn cyfrannu'n ôl i'r gymuned.

"'San ni wedi gallu symud i ffwrdd yn hawdd. Aethon ni i'r coleg ond ddaethon ni'n ôl a 'dan ni dal yma, sy' reit unigryw."

A dydi hi ddim yn syndod i Gai enwi ei lyfr yn Llechan yn y Gwaed oherwydd ei gysylltiad dwfn â'i dref enedigol a'r llwch llechi sydd - yn llythrennol - yn llifo drwy ei wythiennau...

"O'n i chwara' pêl-droed pan o'n i'n iau, ac o'dd 'na lechi yn dal pyst y golia'. A 'nes i sleidio i daclo a mewn i'r llechi.

"O'dd gen i graith yn fy nghoes ac am fisoedd o'dd gen i fath â tatŵ llwyd-las; llwch llechi oedd o!"

'Cydio yn yr awen'

Mae'r broses o ysgrifennu'r llyfr wedi rhoi'r cyfle i Gai edrych nôl ar ei ganeuon gyda llygaid newydd, eglura:

"Dwi'n gwrando ar amball i gân a dwi'n meddwl 'w dwi'm yn licio hwnna - dwi isio mynd nôl i recordio hwnna eto'.

"Dwi'n licio perffeithio'r gân ond 'wrach ddim perffeithio'r sŵn. Dwi licio'r elfen amrwd a bod 'na enaid iddo fo.

Chwarae yn y Sesiwn Fawr yn Nolgellau yn 2007

"Dwi'm yn honni bo' bob cân dwi 'di chreu yn cynnwys yr elfenna' yna achos proses ydi popeth, a ti'n dysgu fel ti'n mynd ymlaen.

"Ond 'ma'r caneuon i gyd yn golygu rwbath achos dwi 'di cydio yn yr awen yna ar ryw bwynt, a dwi 'di mynd 'reit, ma' hwn yn bwysig i mi neud rŵan'.

"Dwi'n meddwl bod bob cân yn gorfod golygu rhywbeth i rywun."

Gorffen drwy edrych 'mlaen

Ag yntau wedi cael cyfle i feddwl a chofio am ei holl repertoire o ganeuon er mwyn dewis rhai i'w cynnwys yn y llyfr, oes ganddo un mae o fwyaf balch ohoni?

"Dwi'n falch o bob un. Dawns y Glaw, hwnna o'dd y ffrwydrad; hwnna o'dd y rheswm am bopeth, ac mae hwnna'n golygu lot i mi, a'r cyfnod 'na yn Anweledig.

"Ond dwi'n falch iawn o'r gân Coliseum oddi ar yr albwm newydd, 'chos y caneuon yma ddaeth â fi drwy gyfnod rili anodd, yn y Clo a cholli Mam i Covid.

"Yn y gytgan gynta' dwi'n dweud:

Gwacter sy'n fy llenwi i er yn llawn o atgofion ohonat i

"A wedyn yn y diwadd dwi'n dweud:

Yn y gwagle ma' 'na le i godi eto i sŵn hwrê

"Yr ysbryd 'na i barhau, i oroesi ac i symud ymlaen... Mae hwnna'n meddwl lot i mi.

"Yr albwm o'r Clo ydi hi – Y Filltir Gron – dwi dal ddim 'di rhyddhau hi, a dwi'n edrych mlaen at ei chael hi allan. Mae o er cof am fy mam a'n nhad.

"O'n i'n licio bod hwnna'n gorffen y llyfr... a bod 'na fwy i ddod 'de. Er mai atgofion ydyn nhw, mae angen edrych ymlaen hefyd."

Dilynwch Cymru Fyw ar Facebook, X, Instagram neu TikTok.

Anfonwch unrhyw syniadau am straeon i [e-mail] neu cysylltwch drwy WhatsApp ar 07709850033.

Lawrlwythwch yr ap am y diweddaraf o Gymru ar eich dyfais symudol.