Gwlad beirdd a chantorion – a mathemategwyr o fri?
- Cyhoeddwyd
Mae yna nifer o Gymry wedi gwneud cyfraniad aruthrol i fathemateg dros y canrifoedd, ond ydyn ni'n gwybod pwy ydyn nhw?
Yma, mae Gareth Ffowc Roberts, awdur llyfr newydd - Cyfri'n Cewri: Hanes Mawrion ein Mathemateg - yn holi pam nad ydi rhai o'r arloeswyr yma yn cael sylw haeddiannol, er gwaetha'r ffaith fod gwaith rhai ohonyn nhw wedi trawsnewid y byd:
Ai gwlad y gân yn unig yw Cymru? Ydy hi hefyd yn wlad mathemateg a gwyddoniaeth? Sawl mathemategydd Cymraeg neu Gymreig fedrwch chi eu henwi? Sawl canwr Cymraeg neu Gymreig? Yn hollol!
Cymrwch, er enghraifft, un o'n mathemategwyr disgleiriaf, George Hartley Bryan (1864-1928), a dreuliodd ei holl yrfa academaidd ym Mhrifysgol Bangor.
Campwaith Bryan oedd ei lyfr Stability in Aviation (1911). Heb y fathemateg yn y llyfr hwnnw ni fyddai awyrennau modern yn bosibl oherwydd byddent yn plymio i'r ddaear.
George Hartley Bryan, a llun o'i awyren Bamboo Bird ar Draeth Coch, Ynys Môn. Adeiladodd yr awyren yn 1910, ac fe helpodd Bryan gyda nifer o'i ddamcaniaethau am sefydlogrwydd peiriannau hedfan
Roedd Bryan a'r enwog John Morris-Jones yn gydweithwyr ym Mangor, y ddau wedi graddio mewn mathemateg.
Cyhoeddodd Morris-Jones ei gampwaith yntau, A Welsh Grammar, yn 1913, ac roedd dylanwad ei gefndir mewn mathemateg yn gryf ar ei ddadansoddiad o ramadeg y Gymraeg.
Roedd Bryan yn brin o'r sgiliau cymdeithasol elfennol, heb fawr o glem sut i drin myfyrwyr, a Morris-Jones yn ffigwr cyhoeddus o bwys, yn uchel ei barch ym mywyd ei goleg.
Yn llyfrgell Prifysgol Bangor heddiw, byddech yn cael dim trafferth o gwbl i gael hyd i gopi o A Welsh Grammar, ond hyd at yn ddiweddar iawn byddech yn chwilio'n ofer am unrhyw gopi o Stability in Aviation.
Byddech hefyd yn sylwi ar gerflun trawiadol o Morris-Jones yn un o'r coridorau, ond does dim cerflun na llun o Bryan yn unman. Mae Neuadd JMJ yn symbol gweladwy o Athro y Gymraeg, ond does dim byd tebyg i goffáu Bryan. Diflannodd pob cof amdano.
Mathemategwyr o fri? Oes, digonedd ohonynt ond prin eu bod yn rhan o gof y genedl.
Pei a phensiwn
William Jones
Mae William Jones (1674-1749) o Ynys Môn yn un o'n mathemategwyr mwyaf adnabyddus, yn bennaf am mai ef oedd y cyntaf i ddefnyddio'r symbol π (pai) i gynrychioli sawl gwaith y mae'r pellter o amgylch cylch yn fwy na diamedr y cylch, rhyw 3 ac ychydig.
Mae plant ysgol yn meddwl am π fel rhif sydd tua 3.14 ac mae rhai yn gwybod y digidau nesaf 3.141592... Ond roedd William Jones yn sylweddoli nad oedd modd cyrraedd gwir werth π: mae'r digidau'n mynd ymlaen ac ymlaen am byth.
Gyda sêl bendith Llywodraeth Cymru mae camp William Jones yn cael ei ddathlu ar 14 Mawrth yn flynyddol mewn ysgolion ar hyd a lled y wlad. 14 Mawrth yw Diwrnod Pai Cymru, rhif y mis (3) a rhif y diwrnod yn cyfuno i wneud 3.14, wrth gwrs.
Mae Geraint Løvgreen wedi llunio'r mnemonig gwych yma fel ffordd i gofio saith digid cyntaf π:
Pai. Y gair a guddia ryfeddodau lu
Wrth gyfri nifer y llythrennau ym mhob gair cewch 3.141592, gan gynnwys y pwynt degol! Pai yw draig goch ein mathemateg.
Gareth Ffowc Roberts yw awdur y llyfr newydd Cyfri'n Cewri: Hanes Mawrion ein Mathemateg
Oes ganddoch chi bolisïau yswiriant a chynllun pensiwn? Beth yw'r fathemateg sy'n penderfynu faint o bremiwm sydd raid i chi dalu?
Richard Price (1723-1791), o Langeinwyr ger Maesteg, a'i fab yng nghyfraith William Morgan (1750-1833) o Ben-y-bont ar Ogwr oedd y ddau a osododd seiliau yswiriant, yn bennaf er mwyn helpu pobl gyffredin.
Daeth eraill i'w dilyn, gan gynnwys Griffith Davies (1788-1855) o'r Groeslon (Arfon), sy'n parhau i gael ei barchu yn ei fro enedigol am ei waith dros y werin bobl.
Roedd fy nain yn hoffi adrodd hanes un o'i chwsmeriaid fyddai'n dod bob wythnos am ei phensiwn i'w swyddfa bost ym Mryncelyn ger Treffynnon, Sir y Fflint. Yn ddiffael, byddai'r hen wreigen yn codi ei llyfr pensiwn i'r awyr gan floeddio "Diolch, Lloyd George!" Go brin fod y bensiynwraig na fy nain yn gwybod am waith y Cymry ddwy ganrif a mwy yn ôl yn gosod trefn fathemategol ar y cyfan.
'Dyn er anrhydedd'
Byddai'r ddwy hefyd wedi hoffi clywed am hanes Mary Wynne Warner (1932-98) o Gaerfyrddin, a ddatblygodd 'algebra fodern' yn arf i ddadansoddi digwyddiadau amhendant, fel y tywydd a daeargrynfeydd.
Mary Wynne Warner
Fel Professor Warner derbyniodd Mary wahoddiad i agor cynhadledd bwysig ym Mhrifysgol Bahrain. Roedd yn dipyn o sioc i awdurdodau Bahrain pan gyrhaeddodd hi yno i sylweddoli mai merch oedd Professor Warner gan nad oedd caniatâd i unrhyw ferch gael mynediad i'r brifysgol.
Safodd Mary ei thir a chytunwyd y byddai'n cael ei hystyried fel 'dyn er anrhydedd' dros gyfnod y gynhadledd.
A rhaid sôn am Donald Davies (1934-2000) o Dreorci - wedi'r cwbl, mae'n ddigon posib na fyddech chi'n darllen yr erthygl hon ar Cymru Fyw oni bai am ei waith arloesol yn datblygu'r Rhyngrwyd.
Gallwn ychwanegu at y rhestr. Ydy, mae ein mathemategwyr yn bobl liwgar, mae eu hanes yn rhan bwysig o'n treftadaeth a'n diwylliant, ac mae'u dylanwad i'w weld a'i deimlo ar draws y byd heddiw.
Efallai'i bod hi'n bryd i ni yng Nghymru ddathlu a chanu clodydd ein 'mathemategwyr o fri' llawn cymaint â'n 'beirdd a chantorion'.
Hefyd o ddiddordeb: