Cynllun ysgol enfawr Pontardawe yn 'anghyfreithlon'

Byddai'r ysgol newydd yn cael ei hagor yn Ysgol Godre'r Graig a dwy ysgol gynradd Saesneg arall

Mae'r Uchel Lys wedi dyfarnu bod penderfyniad i godi ysgol enfawr newydd cyfrwng Saesneg yn ardal Pontardawe yn "anghyfreithlon" oherwydd methiant i asesu effaith y cynllun ar ysgolion Cymraeg lleol.

Bwriad Cyngor Castell-nedd Port Talbot yw cau tair ysgol gynradd Saesneg - Alltwen, Godre'r Graig a Llangiwg - er mwyn sefydlu un ysgol fawr ar safle Parc Ynysderw.

Llwyddodd y mudiad Rhieni Dros Addysg Gymraeg (RhAG) i sicrhau adolygiad barnwrol a gafodd ei gynnal yng Nghaerdydd ym mis Gorffennaf.

Cyhoeddodd y llys ddydd Llun bod y cyngor wedi camddehongli'r gofyn cyfreithiol, dan God Trefniadaeth Ysgolion Llywodraeth Cymru, i gynnwys asesiad o'r effaith ar y Gymraeg yn y broses ymgynghorol.

Dywedodd llefarydd ar ran Cyngor Sir Castell-nedd Port Talbot y byddant nawr yn ystyried cynnwys y dyfarniad er mwyn penderfynu ar y camau nesaf.

• Rhieni Cwm Tawe i herio penderfyniad i gau tair ysgol

• Oedi cynlluniau i godi ysgol Saesneg newydd

Cafodd y cynlluniau, i agor ysgol newydd ar gyfer 630 o ddisgyblion a 140 o blant meithrin ym mis Medi 2024, ei hoedi fis Gorffennaf y llynedd gan y Gweinidog Addysg, Jeremy Miles.

Gan fod bwriad i'r adeilad newydd gynnwys adnoddau fel pwll nofio newydd a chanolfan arbenigol ar gyfer plant ag awtistiaeth, roedd ofnau y byddai rhieni'n dewis anfon eu plant yno yn hytrach nag i'r ysgol Gymraeg leol.

Ym marn y barnwr, Mr Ustus Kerr, roedd y cyngor wedi methu ag ystyried y byddai ysgolion cynradd cyfrwng Cymraeg lleol yn ysgolion a fyddai'n cael eu "heffeithio" gan yr ysgol enfawr cyfrwng Saesneg newydd.

Fe wrthododd hefyd ddadl y cyngor y bydden nhw wedi bwrw ymlaen â'r ysgol newydd hyd yn oed pe bai'r ymgynghoriad wedi cynnwys yr asesiad angenrheidiol.

Tir yn ardal Parc Ynysderw ym Montardawe yw safle posib yr ysgol newydd

Gan groesawu'r dyfarniad, dywedodd Elin Maher, Cyfarwyddwr Cenedlaethol RhAG bod y cynllun "wedi achosi cryn bryder" i'r mudiad a'r gymuned leol "yn enwedig gan fod y Cyngor eu hunain yn cydnabod fod yr ardal yn un o bwysigrwydd ieithyddol arwyddocaol o ran y Gymraeg".

"Pan godwyd y materion hyn gyda'r Cyngor, cafwyd ymateb ffyrnig a bygythiol, ac felly hoffwn ddiolch ar ran RhAG i bawb yng nghymuned ehangach Pontardawe a gefnogodd yr ymgyrch hon.

"Ni chynhaliodd y Cyngor asesiad effaith llawn a phriodol ar yr iaith Gymraeg ac addysg Gymraeg. Oherwydd diffyg asesiad o'r fath, a'r diffyg cydnabyddiaeth o'r bygythiad sylweddol i addysg Gymraeg yn ardal Pontardawe o ganlyniad i fethiannau'r Cyngor, bu'n rhaid i ni ymyrryd. Rydym yn hynod o falch bod y Llys wedi cyfiawnhau ein safbwynt.

"Rydym yn gobeithio y bydd awdurdodau lleol yn adolygu'r dyfarniad hwn yn ofalus ac yn gwerthfawrogi pwysigrwydd cynnal asesiadau effaith ieithyddol trylwyr ar unrhyw ddatblygiadau cymunedol arfaethedig, yn enwedig ym meysydd addysg a hamdden."

'Dyfarniad o bwys i bob rhan o Gymru'

Dywed tîm cyfreithiol RhAG bod y dyfarniad yn gosod "cynsail clir ynghylch pryd y dylid cynnwys asesiad effaith ar y Gymraeg yn ystod proses ymgynghori statudol".

"Ni ddylai awdurdodau lleol barhau i ragdybio nad oes angen asesu'r effaith ar y Gymraeg os mai ysgolion cyfrwng Saesneg yn unig sydd yn cael eu sefydlu neu eu cau," maen nhw'n ychwanegu.

"Mae'r dyfarniad hwn o bwysigrwydd cenedlaethol i Gymru," meddai Gwion Lewis, bargyfreithiwr RhAG.

"Mae'n datgan yn glir fod yn rhaid i gynghorau asesu'r effaith ar y Gymraeg pa bryd bynnag y bydd gwir bosibilrwydd y gallai cynllun i agor ysgol newydd effeithio un ai ar ysgolion cyfrwng Cymraeg sydd eisoes yn bodoli, neu ar hyfywedd y Gymraeg yn y gymuned."

Mae'r AS lleol Sioned Williams yn falch bod yr Uchel Lys wedi cytuno â dadl RhAG

Mae'r dyfarniad "yn newyddion da i Gwm Tawe o ran gwarchod a datblygu'r Gymraeg yn lleol", medd AS Gorllewin De Cymru, Sioned Williams, ac yn "tanlinellu natur wallus yr ymgynghoriad a gynhaliwyd ar y cynlluniau ad-drefnu ysgolion cyfrwng Saesneg".

"Mae nawr angen ymgynghoriad newydd ar opsiynau amgen o ran ad-drefnu ysgolion yng Nghwm Tawe a sicrwydd gan Lywodraeth Cymru y bydd y cyllid a glustnodwyd ar gyfer y cynllun ac a gafodd ei oedi yn sgil y pryderon hyn, ar gael i'r Cyngor ar gyfer yr opsiynau posib eraill."

Dywedodd llefarydd ar ran Cyngor Sir Castell-Nedd Port Talbot: "Mae'r cyngor yn nodi dyfarniad y Llys Gweinyddol.

"Bydd ystyriaeth nawr yn cael ei roi i'w gynnwys er mwyn penderfynu ar y camau nesaf."