Llai na 1% o 8m o ddefaid Cymru wedi eu brechu am glefyd 'dinistriol'

Mae amheuaeth a chamwybodaeth yn amharu ar yr ymdrech i sicrhau bod anifeiliaid fferm yn cael eu brechu rhag y tafod glas, yn ôl milfeddygon blaenllaw.

Awgryma ffigyrau sydd wedi'u rhannu â'r BBC bod llai na 1% o'r 8 miliwn o ddefaid yng Nghymru wedi'u brechu hyd yma yn erbyn y feirws sy'n gallu lladd.

Mae symudiadau da byw o Loegr i Gymru wedi'u cyfyngu yn ystod yr wythnosau diwethaf, gydag achosion newydd o'r clefyd bellach wedi'u canfod mor agos â Sir Henffordd.

Rhybuddio mae milfeddygon y gallai'r clefyd brofi'n "ddinistriol" pe bai'n gafael yng Nghymru, gan fod cymaint o ffermydd da byw yma.

Un pryder amlwg gan ffermwyr yw cost brechu, gyda brechlynnau'n tua £3 yr un i ddefaid, a hyd at £6 yr un i wartheg.

Dyw'r tafod glas - sy'n cael ei wasgaru gan wybed man - ddim yn fygythiad i iechyd y cyhoedd na diogelwch bwyd.

Ond gall gael effeithiau niweidiol iawn i anifeiliaid sy'n cnoi cil fel defaid a gwartheg.

Mae sefydliadau milfeddygol ac amaethyddol yn defnyddio'r Sioe Fawr yn Llanelwedd yr wythnos hon i annog mwy o ddefnydd o'r brechlynnau sydd ar gael.

Mae'r sioe - sy'n un o ddigwyddiadau amaethyddol mwyaf Ewrop - wedi gwahardd defaid a gwartheg o Loegr a'r Alban eleni, fel rhan o'r ymdrech i geisio cadw'r feirws allan o Gymru.

Mae cyfyngiadau Llywodraeth Cymru hefyd yn rhwystro symudiad defaid ar draws y ffin heb brawf negyddol, tra bod yn rhaid i wartheg fod wedi'u brechu.

Mae lledaeniad y tafod glas yn un o'r pynciau llosg ar faes y Sioe Fawr eleni

Fe ddechreuodd y trafferthion presennol gyda chlefyd y tafod glas yn yr Iseldiroedd yn 2023, lle buodd degau ar filoedd o ddefaid farw.

Chwythwyd y gwybed mân o'r cyfandir, gan heintio da byw yn ne ddwyrain Lloegr hefyd.

Drwy gyfyngu ar symudiadau anifeiliaid fe lwyddwyd i arafu lledaeniad y feirws, ond ers 1 Gorffennaf 2025 mae Lloegr gyfan wedi'i ddynodi yn barth cyfyngedig ar gyfer y tafod glas.

Mae tymereddau uwch yn golygu bod y gwybed man bellach yn ôl, ac fe gofnodwyd yr achosion cyntaf eleni ar 11 Gorffennaf yn dilyn profion gwaed ar wartheg yn Sir Henffordd.

Mae eisoes wedi'i ddatgelu yr oedd y ddau anifail yna i fod i gael eu symud i Gymru.

"Mae 'na lot o amheuaeth allan yna ynglŷn â brechlynnau," meddai Phil Thomas

"Mae wedi cael ei weld fel rhywbeth sy'n bell bant - ond nawr mae 'na bosibilrwydd go iawn y gallai gyrraedd Cymru," rhybuddiodd Phil Thomas, o Ganolfan Gwyddorau Milfeddygol Cymru.

"Mae 'na lot o gamwybodaeth, lot o siarad y peth lawr wedi bod - a dwi'n credu hefyd yn dilyn Covid bod 'na lot o amheuaeth allan yna ynglŷn â brechlynnau," ychwanegodd.

Mae'r ffaith i'r feirws gyrraedd ardaloedd o'r Deyrnas Unedig lle mae llai o dda byw ar y cychwyn wedi helpu atal y lledaeniad hyd yma, meddai.

Ond roedd gwaith monitro o ffermydd gafodd eu heffeithio yn ne ddwyrain Lloegr wedi cynyddu pryderon ynglŷn â'r goblygiadau posib petai'r clefyd yn cyrraedd ardaloedd lle mae nifer sylweddol o wartheg a defaid.

'Mae'n golled economaidd fawr'

Clywodd sesiwn ar-lein a drefnwyd yn ddiweddar ar gyfer milfeddygon Cymru ynglŷn â'r sefyllfa fod ffermydd yn Norfolk yn profi effeithiau hir dymor yn ymwneud â ffrwythlondeb eu stoc.

"Roedd 'na fferm ddefaid lle'r oedd 30% o'r anifeiliaid wedi bod yn sâl, tua 5% wedi marw ond roedd hyrddod na'th oroesi yn anffrwythlon a'r mamogiaid yn rhoi genedigaeth i ŵyn oedd wedi'u cam-ffurfio," meddai.

Roedd esiamplau eraill yn cynnwys fferm â 120 o fuchod, wnaeth ond gynhyrchu 60 o loi y flwyddyn ar ôl i'r fuches gael ei heintio.

"Mae'n golled economaidd fawr, a gallai olygu lot o stoc marw petai'r clefyd yn cyrraedd ardaloedd lle mae 'na lot o greaduriaid, fel Cymru ac ar hyd y ffin," esboniodd.

Mae'r ffigyrau diweddaraf yn dangos bod milfeddygon wedi cynnig presgripsiwn ar gyfer 154,260 o anifeiliaid yng Nghymru

Cafodd ymgyrch ei lansio ar y cyfryngau cymdeithasol yn ystod yr wythnosau diwethaf, gyda milfeddygon a ffermwyr Cymreig yn apelio ar i bobl ystyried brechu eu hanifeiliaid.

"Mae 'na bryder go iawn ynglŷn â phrinder pobl sy'n dewis brechu," eglurodd y milfeddyg Sara Pedersen, sy'n aelod o grŵp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru.

Roedd milfeddygon yn gorfod delio a "chryn dipyn o gamwybodaeth", gan gynnwys pobl yn dweud "dyw e ddim yn glefyd cas iawn a neith e ddim cyrraedd Cymru," meddai.

"Roedden ni wir yn teimlo bod yn rhaid i ni dorri drwy hynny a gwneud y mwya' o'r cyfle o drio cadw'r tafod glas allan am mor hir â phosib."

"Pan fydd e'n cyrraedd fe allai gael effeithiau dinistriol," rhybuddiodd.

Mae Helen Roberts o'r Gymdeithas Ddefaid Genedlaethol yng Nghymru yn annog eu haelodau i ystyried brechu

Mae'r ffigyrau diweddaraf, sydd wedi'u rhannu gyda'r BBC, yn dangos bod milfeddygon wedi cynnig presgripsiwn ar gyfer 154,260 o anifeiliaid yng Nghymru, gan gynnwys 103,970 o wartheg, 48,904 o ddefaid, 200 lama neu alpaca, a 1,186 o eifr.

Mae perchnogion anifeiliaid wedi adrodd iddyn nhw frechu 79,694 o anifeiliaid, gan gynnwys 48,403 o wartheg, 30,898 o ddefaid, a 393 o lamas, alpacas a geifr.

Ym mart Llanymddyfri, Sir Gaerfyrddin doedd yr un ffermwr y buodd BBC Cymru'n siarad â nhw wedi brechu eu hanifeiliaid hyd yma.

"Dwi reit lawr yng ngorllewin Cymru felly heb ystyried brechu eto," eglurodd Alan Jones.

"Ond dwi'n cadw llygad ar y sefyllfa ac yn darllen y newyddion drwy'r amser," meddai.

"Ry'n ni'n ffodus nad yw'r tafod glas wedi effeithio'r ardal yma eto," ychwanegodd Gruff Jones, oedd yn poeni am faint fyddai'n rhaid iddo dalu i frechu ei braidd.

"Mae 'na gymaint o gostau i ffermwyr ar hyn o bryd... os nawn ni ychwanegu hwn hefyd fydd 'na ddim elw o gwbl," meddai.

Roedd Kevin Page o'r farn y dylai Llywodraeth Cymru fod yn cynnig cyfrannu'n ariannol at y gwaith brechu.

"Fe ddyle fod mwy o help i ffermwyr frechu eu defaid," meddai.

Mae brechlynnau ar gyfer defaid yn costio rhwng £2.50 - £3 yr un, a rhwng £5 - £6 ar gyfer gwartheg.

Dywedodd Helen Roberts o'r Gymdeithas Ddefaid Genedlaethol (NSA) yng Nghymru bod y corff yn annog eu haelodau i ystyried brechu.

"Hyd yn oed os na fydd 'na drafferthion mawr eleni, ry'ch chi dal yn diogelu'ch hun rhag y clefyd yn dychwelyd y flwyddyn nesaf - mae wir werth gwneud," meddai.

Galwodd hefyd am gyflymu gwaith ymchwil ynglŷn ag ydy'r brechlynnau'n mynd ymhellach na lleddfu symptomau'r clefyd mewn defaid, ac ydyn nhw'n atal y feirws rhag cylchredeg yn y gwaed.

Byddai hynny o bosib yn galluogi'r cyfyngiadau ar hyd y ffin i gael eu llacio ar gyfer defaid sydd wedi'u brechu.

"Dwi wir yn gobeithio y daw'r wybodaeth yna drwodd cyn gynted â phosib," meddai, gan ychwanegu y byddai hynny'n annog mwy o ffermwyr i frechu eu stoc.

Mae'r NSA yn gofyn ar i Lywodraeth Cymru gyhoeddi cynllun yn egluro sut mae'n bwriadu delio a'r trafferthion o ran masnachu ar hyd y ffin sydd wedi'u peri gan y cyfyngiadau.

"Mae'n agosáu at y cyfnod prysuraf a phwysicaf o ran gwerthu defaid bridio - mae angen i ni gael cyhoeddiad cyn hir," dywedodd Ms Roberts.

'Y blaidd wrth y drws'

Dywedodd y dirprwy brif weinidog Huw Irranca-Davies wrth BBC Cymru fod y llywodraeth yn "gwneud ei gorau glas i ddal y clefyd yn ôl," gan "brynu amser i ffermwyr frechu".

Ond roedd y feirws "ar y ffin - mae'r blaidd wrth y drws," rhybuddiodd.

Dywedodd ei fod yn derbyn diweddariadau'n ddyddiol gan ei swyddogion a phrif filfeddyg Cymru.

Byddai'r llywodraeth yn parhau i adolygu'r cyfyngiadau ar symud da byw ar draws y ffin drwy'r haf ac maen nhw'n cydnabod pryderon ffermwyr ynglŷn â'r modd y mae'n amharu ar fasnachu.

"Ond dwi eisiau dweud yn onest iawn - bob tro ry'n ni'n addasu'r rheolau mae'r risg o'r tafod glas yn cyrraedd Cymru yn cynyddu," meddai.