Hawl i fyw adre yn golygu sir nid pentref genedigol?

Fe wnaeth pobl ymgasglu mewn gwahanol bentrefi ym Mhen Llŷn y llynedd er mwyn tynnu sylw at y broblem

Mae'n bosib bod angen ystyried "hawl i fyw adre" i olygu ardal eang fel sir, nid pentref genedigol, meddai academydd wrth bwyllgor Senedd Cymru.

Fe wnaeth yr Athro Rhys Jones, Athro Daearyddiaeth Ddynol ym Mhrifysgol Aberystwyth, gydnabod y gallai hynny fod yn "bryfoclyd".

Rhybuddiodd bod "rhaid inni fod yn ofalus nad y' ni'n dychmygu y fath o fywyd oedd yn bodoli 'nôl yn y 50au".

Mae Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai Senedd Cymru eisoes wedi clywed bod "angen mwy o frys" ar Lywodraeth Cymru wrth fynd i'r afael ag ail gartrefi, ond hefyd bod angen cyfnod "hir iawn" i weld a yw polisïau i fynd i'r afael ag ail gartrefi yn cael unrhyw effaith.

Daeth ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ar newid deddfau cynllunio - yn dilyn pryder ynghylch perchnogaeth ail gartrefi a llety gwyliau tymor byr - i ben ar 23 Chwefror.

Yr Athro Rhys Jones: Beth yw iaith gymunedol?

Fore Iau, dywedodd yr Athro Rhys Jones wrth y pwyllgor bod angen ystyried y syniad o'r hawl i fyw adre.

"Beth yw'r adre yn y cyd-destun yna? Ydy e'n golygu y lle maen nhw wedi cael eu geni a'u magu, neu a oes angen inni feddwl am ardal ehangach pan y' ni'n meddwl am dai fforddiadwy, pan y' ni'n meddwl am yr hawl i brynu tai, cael mynediad i dai.

"Mae'n bwydo mewn i'r ystyriaethau ynglŷn â thai lleol ar gyfer pobl leol. Beth yw'r syniad o iaith gymunedol?

"Mae'n rhaid inni fod yn ofalus nad y' ni'n dychmygu y fath o fywyd oedd yn bodoli nôl yn y 50au, efalle, a bod angen inni feddwl am ddarpariaeth dai ar gyfer y ffordd mae pobl yn byw heddiw, efalle sy'n golygu bod nhw ddim yn gallu cael tŷ - efalle bod hyn yn rhywbeth pryfoclyd - yn eu pentref genedigol, ond efalle yn eu hardal leol yn fwy cyffredinol, sir o bosib."

• Hybu'r Gymraeg i fewnfudwyr mewn dau o'i chadarnleoedd

• Ail gartrefi: 'Angen gweld effaith polisïau'

Ymatebodd cyn-weinidog y Gymraeg, Alun Davies: "Pwynt diddorol Rhys. Chi'n dweud bod ni ddim eisiau tai yn y ffordd roedd pobl yn byw yn y 50au ond ar gyfer sut mae pobl yn byw heddiw.

"Faswn i'n meddwl bod y ffordd roedd mam a dad fi, mam-gu a thad-cu fi yn y 50au yn union yr un anghenion ag sy' gen i heddiw a fy mhlant heddiw.

"Dwi eisiau tŷ dwi'n gallu fforddio, dwi eisiau byw ynddo fe, yn y pentref neu gymuned o le dwi'n dod. Dyw hynny ddim yn rhywbeth amserol, yn y gorffennol."

Roedd Alun Davies yn Weinidog dros Addysg Gydol Oes a'r Iaith Gymraeg yn 2016-2017

Cyfeiriodd Rhys Jones at bentref Tal-y-bont, rhwng Aberystwyth a Machynlleth, fel enghraifft.

"Un ffordd o feddwl am yr angen i gael yr hawl i fyw adre yw bod angen i bobl sy' wedi cael eu magu yn Nhal-y-bont allu byw yn Nhal-y-bont, eu bod nhw'n gallu byw eu bywydau bron yn gyfan gwbl yn Nhal-y-bont o ran addysg a chymdeithasu.

"Y syniad, os nad y' ni'n ofalus, am yr iaith gymunedol, mae'n gallu rhoi'r syniad o gymuned gaeedig, fel y bydde pobl wedi byw yn y gorffennol o bosib.

"Ond mae pobl sy'n byw yn Nhal-y-bont, ac sydd wedi cael eu magu yn Nhal-y-bont, wedi symud i fyw i Aberystwyth neu bentrefi cyfagos, mae lot yn mynd a phlant i'r ysgol yn Aberystwyth."

Ymhelaethodd: "Os y' ni'n gorfod ail-ystyried beth yw ein dealltwriaeth ni o iaith gymunedol - ac mae'r llywodraeth yn dechrau gwneud hynny yng nghyd-destun polisi iaith - yna mae goblygiadau o'n dealltwriaeth ni o ble mae'r tai 'na yn gorfod bod er mwyn galluogi'r iaith gymunedol hynny i gael ei pharhau."

'Iaith Cymru gyfan'

Ar ran Cymdeithas yr Iaith, dywedodd y cadeirydd Mabli Siriol Jones: "Dyw'n diffiniad ni o iaith gymunedol ddim yn golygu ei chyfyngu i unrhyw gymuned neu unrhyw ardal benodol. Iaith Cymru gyfan yw'r Gymraeg."

Dywed Mabli Siriol mai "iaith Cymru gyfan yw'r Gymraeg."

Mae'r gymdeithas yn pryderu am rai sylwadau yn ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad Dr Simon Brooks - Ail gartrefi: Datblygu polisïau newydd yng Nghymru - yn enwedig "rydym am sicrhau y gall pob perchennog ail gartrefi wneud cyfraniad teg i'r cymunedau y maent yn prynu eiddo ynddynt".

Dywed y gymdeithas bod y "gosodiad yn awgrymu fod derbyn y bydd nifer uchel o ail dai yn anochel ac mai dim ond lliniaru effaith ail dai ar gymunedau fydd".

Dywedodd prif weithredwr Dyfodol i'r Iaith, Ruth Richards, wrth y pwyllgor ei bod yn "argymell holl ganfyddiadau ac argymhellion" adroddiad Simon Brooks.

Pwysleisiodd bod "angen brys" i sefydlu Comisiwn i wneud argymhellion am ddyfodol y Gymraeg fel iaith gymunedol oherwydd "byddai hyn yn fodd i sefydlu'r cyswllt hollbwysig rhwng polisi tai a strategaeth y llywodraeth mewn perthynas â'r iaith Gymraeg".